Το αποτέλεσμα των εκλογών της 24ηςΙουνίου 2018 στην Τουρκία από πλευράς των αριθμών και των κομματικών ισορροπιών, μπορεί να θεωρηθεί ως μια επανάληψη της τελευταίας δεκαπενταετίας. Από αυτή την άποψη είναι μια επιβεβαίωση της πόλωσης και του εγκλωβισμού της κοινωνίας της Τουρκίας σε συγκεκριμένα ιδεολογικά και αξιακά πλαίσια. Την ίδια στιγμή μέσα από την αριθμητική αξιολόγηση των αποτελεσμάτων προκύπτει και η σχετική επαναφορά δυναμικότητας σε μέρη της αντιπολίτευσης, ιδιαίτερα εάν ληφθεί υπόψη το 30,6% που κέρδισε ο υποψήφιος του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος, Μουχαρέμ Ιντζε. Όμως η συγκυρία και το αποτέλεσμα των εκλογών σηματοδοτεί μια ιστορική τομή, η σημασία της οποίας φαίνεται να ξεπερνά προς το παρόν της κοινωνικές μετακινήσεις και δυναμικές. Η ιστορική τομή εντοπίζεται στην ολοκλήρωση της μετάβασης της Τουρκίας στο προεδρικό σύστημα υπό την καθοδήγηση του Έρντογαν. Υπό αυτή την έννοια, ο επικεφαλής της προεδρικής πλέον δημοκρατίας, καταγράφεται ως ο πρώτος ηγέτης της τουρκικής Δεξιάς που κατάφερε όχι μόνο να επαναφέρει στο προσκήνιο την υπόθεση υιοθέτησης του προεδρικού συστήματος, αλλά και να πετύχει την ολοκλήρωση της διαδικασίας με την αναπαραγωγή της δικής του εξουσίας.
Ένας από τους χαρακτηριστικούς στόχους του Έρντογαν ήταν η άρση του «δικέφαλου» συστήματος εξουσίας, το οποίο στα προηγούμενα πρότυπα της Τουρκίας επέβαλαν ένα Πρόεδρο χωρίς εκτελεστικές εξουσίες αλλά με επιρροή «υπεράνω κομμάτων και κοινωνίας». Με αυτό τον τρόπο ο Πρόεδρος που πολλές φορές ήταν ένας εκ των εκλεκτών της στρατιωτικής γραφειοκρατίας, λειτουργούσε «παράλληλα» με τον Πρωθυπουργό και μπορούσε να σταματήσει και να ακυρώσει διάφορες πρωτοβουλίες του Υπουργικού Συμβουλίου.
Με την ολοκλήρωση της υιοθέτησης του προεδρικού συστήματος, η εκτελεστική εξουσία φυσιολογικά συγκεντρώνεται στο αξίωμα του Προέδρου και το «δικέφαλο» ξεπερνιέται μέσα από την κατάργηση της Πρωθυπουργίας. Ο Πρόεδρος πλέον έχει την αρμοδιότητα ριζικής αναδιάρθρωσης του Υπουργικού Συμβουλίου, της λειτουργίας και των τομέων δραστηριοποίησης των Υπουργείων και ευρύτερα ολόκληρου του συστήματος διοίκησης του κράτους. Βασικός προσανατολισμός του Έρντογαν σε αυτό το επίπεδο είναι η μείωση των Υπουργείων, η ενοποίηση τμημάτων και υπηρεσιών που προηγουμένως λειτουργούσαν σε διαφορετικά Υπουργεία με παρόμοια καθήκοντα και τομείς δράσεις, καθώς και η ενίσχυση του συντονιστικού-καθοδηγητικού ρόλου της Προεδρίας σε όλες ανεξαιρέτως τις αποφάσεις στρατηγικού χαρακτήρα από την οικονομία στην εξωτερική πολιτική, από το κράτος πρόνοιας μέχρι την τοπική αυτοδιοίκηση, τις ξένες επενδύσεις, την βιομηχανία και τις νέες τεχνολογίες.
Επομένως η έννοια της «νέας Τουρκίας» που εντάχθηκε στο καθημερινό πολιτικό λεξιλόγιο της χώρας επί της διακυβέρνησης Έρντογαν, ντύνεται σταδιακά με τα πιο συγκεκριμένα της χαρακτηριστικά. Σε αυτό το πλαίσιο αποκτά μεγάλη σημασία η συνεπής παρακολούθηση της οικοδόμησης του εν πολλής νέου τουρκικού κράτους που θα προκύψει μέσα στο αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα. Ολόκληρο το πολιτικό σύστημα της χώρας αλλάζει ποικιλοτρόπως και όπως είναι φυσιολογικό οι συγκεκριμένες αλλαγές θα έχουν στον ένα ή στον άλλο βαθμό επιπτώσεις στις κοινωνικές δυναμικές, αλλά και τους μελλοντικούς προσανατολισμούς της Τουρκίας.
Τα Γραφεία:
Ήδη από την προεκλογική περίοδο, ο ίδιος ο Έρντογαν αποκάλυψε με λεπτομέρεια τους σχεδιασμούς του για τη νέα δομή της Προεδρίας. Η πρώτη σημαντική νέα δομή που θα δημιουργηθεί στην Προεδρία του κράτους είναι τα Γραφεία. Όπως ο ίδιος ο Έρντογαν υπογραμμίζει, τα Γραφεία θα μετατραπούν στην «πίσω αυλή» της παραγωγής πολιτικής και στρατηγικών από τον ίδιο. Αναμένεται να συμπεριλάβουν ένα μεγάλο μέρος των στενότερων του συνεργατών. Σύμφωνα με τον σχεδιασμό Έρντογαν, τα Γραφεία της Προεδρίας θα είναι τα εξής: Χρηματοπιστωτικών Υποθέσεων, Επενδύσεων, Ανθρώπινων Πηγών και Ηλεκτρονικού Μετασχηματισμού. Κύρια κατεύθυνση θα είναι ο καθημερινός εμπλουτισμός της πολιτικής του Προέδρου στις προαναφερθείσες ενότητες. Επιπλέον όμως στα Γραφεία θα παραχωρηθεί και ένας βαθμός εκτελεστικής αρμοδιότητας με στόχο το ξεπέρασμα της δημόσιας υπηρεσίας και των γραφειοκρατικών εμποδίων.
Τα Συμβούλια:
Ένα επίσης βασικό μέρος της οργάνωσης της Προεδρίας της Τουρκίας, σύμφωνα με τον σχεδιασμό Έρντογαν, θα είναι τα «Συμβούλια». Επίσης μια πτυχή που προσομοιάζει με το προεδρικό μοντέλο των ΗΠΑ τουλάχιστον σε ότι αφορά στο Εκτελεστικό Γραφείο του Προέδρου. Τα Συμβούλια θα έχουν συμβουλευτικό ρόλο προς τον Πρόεδρο και θα αποτελούνται τόσο από γραφειοκράτες, όσο και από πρόσωπα που ασχολούνται επαγγελματικά ή/και ακαδημαϊκά με τις χωριστές θεματικές στις οποίες θα επεξεργάζονται στρατηγικές. Σύμφωνα και πάλι με τον σχεδιασμό Έρντογαν κάποια από αυτά τα Συμβούλια θα είναι μόνιμα, ενώ κάποια άλλα θα λειτουργούν στη βάση της θητείας του εκάστοτε Προέδρου αναλόγως των τομέων στρατηγικής που θέτει σε προτεραιότητα. Στην τουρκική περίπτωση τα Συμβούλια θα έχουν μεταξύ άλλων ρόλο «ερευνητικών κέντρων» τόσο για τους τομείς που θα προτείνουν πολιτικές, όσο και για θέματα ενίσχυσης του συντονισμού των κρατικών δομών που έχουν αρμοδιότητες σε αυτές τις πολιτικές. Επομένως θα έχουν και την αρμοδιότητα ενημέρωσης του Προέδρου για την πορεία υλοποίησης αποφάσεων στις οποίες είχαν προηγουμένως συμβάλει στην συγκρότηση τους. Ο Έρντογαν έχει αποφασίσει για τη δημιουργία των εξής Συμβουλίων: Πολιτικής Τοπικής Αυτοδιοίκησης, Κοινωνικής Πολιτικής, Πολιτικής Υγείας και Τροφίμων, Πολιτισμού και Τέχνης, Νομικών Υποθέσεων, Ασφάλειας και Εξωτερικής Πολιτικής, Οικονομικής Πολιτικής, Παιδείας, Επιστήμης και Τεχνολογιών. Τα προαναφερθέντα Συμβούλια ουσιαστικά συγκεντρώνουν γύρω από τον Πρόεδρου όλους τους τομείς μελέτης και έρευνας που προηγουμένως ήταν «διάσπαρτοι» σε περίπου εξήντα μικρότερα συμβούλια Υπουργείων και τμημάτων του κράτους.
Οι Διευθύνσεις:
Στο νέο δομικό πλαίσιο του τουρκικού κράτους, ο Πρόεδρος θα έχει την άμεση πολιτική ευθύνη και έλεγχο του Γενικού Επιτελείου Ενόπλων Δυνάμεων, της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών, της Διεύθυνσης Αμυντικής Βιομηχανίας, της Διεύθυνσης Θρησκευτικών Υποθέσεων, του Συμβουλίου Ελέγχου του Κράτους, της Διεύθυνσης Επικοινωνιών, της Διεύθυνσης Στρατηγικής και Προϋπολογισμού, καθώς και του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας. Μερικοί από τους προαναφερθέντες θεσμούς μέχρι σήμερα ήταν υπό την Πρωθυπουργία. Κάποιοι άλλοι, όπως η Διεύθυνση Επικοινωνιών και η Διεύθυνση Στρατηγικής και Προϋπολογισμού, δημιουργούνται με το προεδρικό σύστημα για πρώτη φορά. Η Διεύθυνση Επικοινωνιών αναμένεται να αναλάβει τον συντονισμό και την ενίσχυση όλων των δραστηριοτήτων του Προέδρου που αφορούν στα ΜΜΕ. Η Διεύθυνση Στρατηγικής και Προϋπολογισμού στηρίζεται περισσότερο στο Γραφείο Διοίκησης και Προϋπολογισμού των ΗΠΑ και στοχεύει στην πληρέστερη επιρροή του Προέδρου στο ζήτημα του καταρτισμού του κρατικού προϋπολογισμού.
Τα Υπουργεία:
Ένα επίσης χαρακτηριστικό γνώρισμα της οικοδόμησης του προεδρικού συστήματος στην Τουρκία θα είναι η δραστική μείωση των Υπουργείων, ούτως ώστε να επιτευχθεί μεγαλύτερη συγκεντροποίηση και συντονισμός της εκτελεστικής τους δραστηριότητας. Αξίζει να σημειωθεί ότι η 16χρονη διακυβέρνηση του ΑΚΡ ξεχώρισε για την κατάργηση πολλών Υπουργείων που υπήρχαν σε προηγούμενες κυβερνήσεις συνασπισμών στο κοινοβουλευτικό σύστημα. Συγκεκριμένα από το 2022 με την ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΑΚΡ για πρώτη φορά, τα Υπουργεία μειώθηκαν από 37 σε 26. Με την ολοκλήρωση της μετάβασης στο προεδρικό σύστημα θα μειωθούν περαιτέρω στα 16. Σύμφωνα με τον σχεδιασμό Έρντογαν τα Υπουργεία θα έχουν ως εξής: Δικαιοσύνης, Εσωτερικών, Άμυνας, Παιδείας, Υγείας, Ενέργειας και Φυσικών Πόρων, Περιβάλλοντος και Αστικού Μετασχηματισμού, Πολιτισμού και Τουρισμού, Νεολαίας και Αθλητισμού, Οικονομίας και Δημοσιονομικών, Συγκοινωνιών και Υποδομών, Εξωτερικών, Εργασίας Κοινωνικών Υπηρεσιών και Οικογένειας, Γεωργίας και Δασών, Βιομηχανίας και Τεχνολογίας, Εμπορίου. Μια από τις σημαντικότερες αλλαγές στη δομή των Υπουργείων είναι η μεταφορά των υποθέσεων για την Ε.Ε στο Υπουργείο Εξωτερικών. Όμως στρατηγικής σημασίας είναι και η ολοκληρωτική αναδόμηση των Υπουργείων και των τμημάτων που ασχολούνται με την οικονομία. Στον τομέα αυτό, ο Έρντογαν έχει αποφασίσει την περαιτέρω συγκεντροποίηση της εκτελεστικής εξουσίας στα τρία Υπουργεία (Οικονομίας και Δημοσιονομικών, Βιομηχανίας και Τεχνολογίας, Εμπορίου), ενώ την ίδια στιγμή υπό την καθοδήγησή του θα βρίσκονται και τα δύο ειδικά Γραφεία (Χρηματοπιστωτικών Υποθέσεων και Επενδύσεων).
Καθιέρωση του «ανταγωνιστικού αυταρχισμού»;
Μια από τις σημαντικότερες πτυχές της «νέας Τουρκίας» είναι η ταύτιση της διαδικασίας μετάβασης της στο προεδρικό σύστημα σε ένα περιβάλλον ανταγωνιστικού αυταρχισμού. Ο αυταρχισμός αυτός μάλιστα φέρει μαζί του χαρακτηριστικά που τον καθιστούν «αναγκαίο» στην επιβίωση της εξουσίας Έρντογαν. Την ίδια στιγμή χαρακτηρίζεται από «ανταγωνιστικότητα» με την έννοια ότι διατηρεί στοιχεία δημοκρατικής επίφασης με στόχο την διευκόλυνση της αναπαραγωγής του μέσα από μορφές λαϊκής νομιμοποίησης. Μια τέτοια λαϊκή νομιμοποίηση είναι φυσικά και η κάλπη. Ο Έρντογαν σε αυτό το επίπεδο φαίνεται «αλώβητος». Όμως οι βαθύτερες κοινωνικές διεργασίες που επηρεάζονται σαφώς από την συγκυρία της οικονομικής στενότητας, δεν διασφαλίζουν μια εποχή διευρυμένης ηγεμονίας. Αντίθετα, οι προοπτικές διολίσθησης σε μια περίοδο οικονομικής κρίσης είναι αρκετά μεγάλες. Μια πιθανή κρίση αναμένεται να έχει πολιτικές μετασεισμικές δονήσεις που δεν θα αφήσουν ανεπηρέαστη τη νέα δομή εξουσίας. Ήδη η απώλεια 7% από την εκλογική δύναμη του ΑΚΡ είναι σημαντική ένδειξη. Στο αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα ένας σημαντικός παράγοντας που θα επηρεάσει την θεσμική οικοδόμηση της «νέας Τουρκίας» θα είναι η δυνατότητα ή αδυναμία του «ανταγωνιστικού αυταρχισμού» στη συνέχιση του διαμοιρασμού οικονομικών προνομίων, ευκαιριών και πρόνοιας ιδιαίτερα στα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα του πληθυσμού που σήμερα αποτελούν ένα μεγάλο μέρος της στήριξης του Έρντογαν.
Νίκος Μούδουρος
Δρ. Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών
ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΤΕΡΑ 