Πως μπορεί να απομακρυνθεί από την εξουσία ο Πρωθυπουργός ενός «μεταβατικού καθεστώτος»
Είναι ίσως η πρώτη φορά στην ιστορία του σύγχρονου τουρκικού κράτους που βιώνεται μια τέτοια πολιτική κρίση, χωρίς μεγάλο μέρος της κοινωνίας να γίνεται μέρος της αντιπαράθεσης και των συζητήσεων. Η διάχυση της επιρροής του Ταγίπ Έρντογαν σε όλες τις σφαίρες της κοινωνικής ζωής και ο σχεδόν ολοκληρωτικός έλεγχος των ΜΜΕ, έφτασαν σε τέτοια επίπεδα που μεγάλα μέρη της κοινωνίας δεν «πρόλαβαν» καν να κατανοήσουν την ταχύτητα των εξελίξεων με επίκεντρο τον εξαναγκασμό του Αχμέτ Νταβούτογλου σε απομάκρυνση. Είναι επίσης η πρώτη φορά στην ιστορία της σύγχρονης Τουρκίας που ο Πρωθυπουργός της χώρας απομακρύνεται από την εξουσία έξι μήνες μετά από γενικές εκλογές, στις οποίες το κόμμα του κέρδισε ποσοστό 49.5% και 317 έδρες στην Εθνοσυνέλευση. Αριθμοί που οδήγησαν στο σχηματισμό ακόμα μιας αυτοδύναμης κυβέρνησης του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ). Όλες αυτές οι «ιδιαιτερότητες» των πρόσφατων καταιγιστικών εξελίξεων στην Τουρκία, συνοδεύονται από την εμφανέστατη δυσκολία του δημόσιου λόγου να κατονομάσει επακριβώς το τι συνέβηκε. Γιατί έχοντας υπόψη τα «τυπικά» ζητήματα που προκύπτουν συνήθως σε παρόμοιες πολιτικές κρίσεις αλλού, όντως η τουρκική περίπτωση διαφέρει. Ο Πρωθυπουργός της χώρας και πρόεδρος του κυβερνώντος κόμματος δεν έχει παραιτηθεί. Ούτε έχασε την εξουσία του από ένα εκλογικό αποτέλεσμα. Ούτε και έχει ανατραπεί από ένα «κλασσικού τύπου» πραξικόπημα. Το τέλος της θητείας Νταβούτογλου είναι αποτέλεσμα του κλεισίματος μιας παρένθεσης από το ίδιο πρόσωπο που άνοιξε την εν λόγω παρένθεση για συγκεκριμένους λόγους πριν είκοσι περίπου μήνες. Ο Έρντογαν λοιπόν εξανάγκασε τον Νταβούτογλου να προκηρύξει έκτατο συνέδριο και να ανακοινώσει ότι δεν θα θέσει υποψηφιότητα για την ηγεσία του κόμματος. Κάτι που σημαίνει αυτόματα – λόγω συνταγματικών προνοιών – τη διάλυση της κυβέρνησης και το σχηματισμό νέας. Πρόκειται μάλιστα για τις πρόνοιες ενός Συντάγματος, το οποίο από τον Αύγουστο του 2014 όταν ο Έρντογαν εκλέγηκε Πρόεδρος, βρίσκεται σε κατάσταση «αναστολής» και «εκκρεμότητας» εξαιτίας της διακυβέρνησης της χώρας από ένα ντε φάκτο ημιπροεδρικό σύστημα.
Το ημερολόγιο της κρίσης…
Ακριβώς αυτή η «εκκρεμότητα» στη μετάβαση προς ένα ισχυρό προεδρικό σύστημα, φαίνεται ότι αποτέλεσε την κύρια βάση πάνω στην οποία ο Έρντογαν θέλησε να ριζοσπαστικοποιήσει τις αλλαγές. Η εμφάνιση διαφωνιών σε ορισμένα θέματα μεταξύ Προέδρου και Πρωθυπουργού, παρόλο που δεν περιείχαν αυστηρά ιδεολογικά χρώματα, εντούτοις ήταν αρκετές για να κινητοποιήσουν τον Έρντογαν προς την κατεύθυνση άρσης της προοπτικής εμφάνισης μιας «δικέφαλης» εξουσίας. Μπροστά στο στόχο οριστικής αλλαγής του Συντάγματος οι μορφές, έστω και αδύνατες, ενός διαμοιρασμού εκτελεστικών εξουσιών με τον επικεφαλής του Υπουργικού Συμβουλίου, δημιουργούσαν στην αντίληψη του Προέδρου ένα κακό προηγούμενο. Η πρώτη διαφωνία των δύο αντρών καταγράφηκε δημόσια λίγο πριν τις γενικές εκλογές του Ιουνίου 2015 όταν ο Νταβούτογλου ενθάρρυνε τον επικεφαλής των μυστικών υπηρεσιών, Χακάν Φιντάν, να είναι υποψήφιος βουλευτής. Ο τελευταίος αποδέχτηκε. Όμως μέσα σε μερικά εικοσιτετράωρα επέστρεψε στα καθήκοντα του στη ΜΙΤ αφού προηγουμένως ο Έρντογαν δήλωσε ενώπιον των ΜΜΕ ότι «δεν βλέπω θετικά την υποψηφιότητα του».
Αργότερα ο Πρόεδρος της Τουρκίας δεν έκρυψε την ενόχλησή του από την κατάθεση κυβερνητικού νομοσχεδίου περί της διαφάνειας. Με βάση αυτό το νομοσχέδιο, το οποίο ακόμα εκκρεμεί ενώπιον της ολομέλειας της Εθνοσυνέλευσης, όλοι οι εκλεγμένοι κρατικοί αξιωματούχοι μέχρι και οι δήμαρχοι θα ήταν υποχρεωμένοι να καταθέτουν έκθεση περιουσιακών στοιχείων. Ο Έρντογαν τότε προειδοποίησε δημόσια ότι κάτι τέτοιο θα επηρέαζε αρνητικά τις τοπικές οργανώσεις του ΑΚΡ, γνωστές για τα πανίσχυρα δίκτυα πελατειακών σχέσεων που δημιούργησαν μεταξύ δημάρχων, δημοτικών συμβουλίων και κατασκευαστικών εταιρειών. Πέραν των πιο πάνω, ο Νταβούτογλου φαίνεται να έδωσε περισσότερο βάρος «από όσο έπρεπε» σε σχέση με το σχηματισμό κυβέρνησης συνασπισμού μετά τις εκλογές του Ιουνίου 2015, εξέλιξη που θα αμφισβητούσε γενικά όχι μόνο την προοπτική επαναληπτικών εκλογών, αλλά και συνολικότερα το σχεδιασμό για συνταγματική αλλαγή. Μάλιστα σε ανύποπτο χρόνο ο Πρωθυπουργός φέρεται να ομολόγησε σε συνεργάτες του ότι «κάποιοι» τον κατηγόρησαν για προδοσία με αφορμή τις συνομιλίες για σχηματισμό κυβέρνησης συνεργασίας. Στις διαφωνίες μεταξύ των δύο καταγράφεται και η προσπάθεια Νταβούτογλου να επηρεάσει καθοριστικά τη σύνθεση του ψηφοδελτίου του ΑΚΡ πριν από τις επαναληπτικές εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 2015, καθώς και της λίστας με τα ονόματα του Κεντρικού Εκτελεστικού Συμβουλίου του κόμματος στο προηγούμενο συνέδριο. Τα σημεία αυτά ήταν τελικά «κόκκινη γραμμή» για τον Έρντογαν, ο οποίος ακριβώς γνωρίζοντας τη σημασία της οργανωτικής ισχύς ενόψει των σχεδιασμών για δημοψήφισμα, δεν ήθελε σε καμιά περίπτωση να αφήσει χώρο αμφισβήτησης της επιρροής του στον κομματικό μηχανισμό.
Έστω και αν τα σημάδια της αντιπαράθεσης φαίνονταν εδώ και καιρό, εντούτοις η ταχύτητα με την οποία εξελίχθηκε η κατάσταση δείχνει ότι ο Πρόεδρος της Τουρκίας είχε σοβαρούς λόγους να βιάζεται για το ξεκαθάρισμα επιλέγοντας ταυτόχρονα τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Από τις αρχές Απριλίου 2016, στους δημοσιογραφικούς κύκλους της Άγκυρας ήταν γνωστό ότι ο Έρντογαν είχε ξεκινήσει παρασκηνιακές προσωπικές επαφές με όλους ανεξαιρέτως τους τοπικούς ηγέτες του ΑΚΡ. Αποκλειστικό αντικείμενο των συναντήσεων αυτών ήταν η επεξήγηση των προβλημάτων που προκαλούσε στη διακυβέρνηση της χώρας η «συνταγματική εκκρεμότητα», καθώς και η καθυστέρηση στη λήψη αποφάσεων ως αποτέλεσμα της τυπικής διατήρησης ενός κοινοβουλευτικού συστήματος. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το σημείο καμπής καταγράφηκε στις 29 Απριλίου 2016. Την ημέρα εκείνη ο Νταβούτογλου επέστρεφε από επίσκεψη στο Κατάρ και θα προήδρευε συνεδρίας του Κεντρικού Εκτελεστικού Συμβουλίου του ΑΚΡ. Ενώπιον του έφτασε προσχέδιο απόφασης υπογεγραμμένο από τη συντριπτική πλειοψηφία των μελών του σώματος, η υιοθέτηση του οποίου οδηγούσε στην αφαίρεση των εξουσιών του προέδρου του κόμματος να διορίζει τους επαρχιακούς και τοπικούς επικεφαλής του ΑΚΡ. Η συγκέντρωση των υπογραφών έγινε με εντολή του Έρντογαν το προηγούμενο βράδυ ενώ ο Πρωθυπουργός βρισκόταν στο εξωτερικό. Στη συνομιλία των δύο που ακολούθησε, η απάντηση του Προέδρου ήταν ξεκάθαρη σε σχέση με το μέλλον Νταβούτογλου: «φυσικά και υπέγραψαν, άλλωστε εγώ είμαι ο ηγέτης τους».
Ο Αρχηγός και ο Δάσκαλος: Ποιος επικρατεί σε αυτή τη σχέση;
«Μπορεί να υπάρχουν άτομα στο ΑΚΡ που εκτιμούν τον Νταβούτογλου, όμως σίγουρα δεν υπάρχουν άτομα που να τον ακολουθήσουν». Αυτά είχε πει ανώνυμη πηγή από το ΑΚΡ στο δημοσιογράφο Ρουσιέν Τσιακίρ πριν από την καθοριστική συνάντηση του Προέδρου με τον Πρωθυπουργό στις 4 Μαΐου 2016. Όντως η θητεία του Νταβούτογλου έδειξε ότι στη σύντομη της διάρκεια ο «Δάσκαλος» – το προσωνύμιο του λόγω ακαδημαϊκής καριέρας – ήταν μόνο ο πρόεδρος του ΑΚΡ και όχι η ηγέτης του. Αν και προσωπικότητα με ισχυρή άποψη που κάποτε έφτανε στα επίπεδα της αλαζονείας, ο Νταβούτογλου γινόταν αντιληπτός περισσότερο ως ο τεχνοκράτης «εφαρμοστής» των οραμάτων του φυσικού και αδιαμφισβήτητου ηγέτη. Άλλωστε σε γενικές γραμμές αυτοί ήταν και οι βασικοί λόγοι της υπόδειξης του από τον Έρντογαν για την ανάληψη της προεδρίας του ΑΚΡ και της Πρωθυπουργίας στο έκτακτο συνέδριο της 27ης Αυγούστου 2014. Καθόλου τυχαία το συνέδριο έγινε μόλις μία μέρα πριν από την παράδοση της προεδρίας του κράτους από τον Γκιούλ στον Έρντογαν. Με αυτό τον τρόπο, ο νεοεκλεγμένος απευθείας από το λαό Πρόεδρος εξουδετέρωσε κάθε προοπτική του Γκιούλ για μια δυναμική επιστροφή στην ηγεσία του ισλαμικού κινήματος αφού τις τελευταίες 24 ώρες της θητείας του δεν επιτρεπόταν να αναλάβει κομματικό πόστο. Ο Νταβούτογλου ήταν συνεπώς η προσωπική επιλογή του Έρντογαν και η μοναδική που θα μπορούσε να δικαιολογήσει την περιθωριοποίηση του εν πολλής αυτόφωτου Γκιούλ. Άνθρωπος με άποψη, με ακαδημαϊκή και θεωρητική κατάρτιση αλλά ταυτόχρονα και αφοσιωμένος στον Έρντογαν, ο Νταβούτογλου φαινόταν να πληρούσε τα ιδεολογικά κριτήρια της συνταγής «ισχυρός Πρόεδρος-ισχυρός Πρωθυπουργός», με την οποία το ΑΚΡ σχεδίαζε να οδηγήσει τη χώρα στην αλλαγή του πολιτεύματος.
Ο ίδιος ο Νταβούτογλου έδειχνε να συνειδητοποιεί από την αρχή ότι αναλάμβανε την προεδρία ενός κόμματος με τη βαριά σκιά και κληρονομιά του ιδρυτή του. Γνώριζε πολύ καλά τη βούληση του Έρντογαν τόσο για το προεδρικό σύστημα, όσο και για τη συνέχιση της επιρροής του εντός της κομματικής δομής. Όμως, όπως έχει προαναφερθεί, δοκίμασε να αυτονομηθεί και να δημιουργήσει τους δικούς του κύκλους εξουσίας, τόσο εντός του κόμματος, όσο και εντός του τεράστιου δικτύου των φιλοκυβερνητικών ΜΜΕ. Σε κάθε του βήμα, ο Έρντογαν είχε και μια συγκεκριμένη απάντηση. Μπροστά στα τεράστια εμπόδια που δημιουργούσε ο Πρόεδρος της χώρας, ο Πρωθυπουργούς «αναγκάστηκε» να ανοίξει πεδία προς όφελός του μέσα από την εξωτερική πολιτική. Οι πολύ συχνές επισκέψεις στο εξωτερικό, η ιδιαίτερη προσοχή που έδειξε για ενίσχυση των σχέσεων με τη Γερμανία και άλλες ισχυρές χώρες της Ε.Ε, αλλά και η τελευταία του απόπειρα να συναντηθεί με τον Ομπάμα στις ΗΠΑ, ήταν μεταξύ άλλων χαρακτηριστικές απόπειρες εισαγωγής νομιμοποίησης του Νταβούτογλου από το εξωτερικό.
Τελικά ούτε και αυτές ήταν αρκετές για να αμφισβητηθεί η δομή εξουσίας που οικοδομήθηκε με επίκεντρο τον Έρντογαν. Γιατί ακριβώς η μεγάλη διαφορά του φυσικού ηγέτη του ΑΚΡ είναι ότι αποτελεί τον αναγνωρισμένο «Αρχηγό». Ο Έρντογαν παραμένει η ισχυρότερη προσωπικότητα του ισλαμικού κινήματος της Τουρκίας τουλάχιστον τα τελευταία 25 χρόνια. Ξεκίνησε την πολιτική του δράση σε νεαρή ηλικία και πέρασε από όλα ανεξαιρέτως τα σκαλιά της ιεραρχίας των ισλαμικών κινημάτων και κομμάτων. Υπό αυτή την έννοια είναι ίσως η μοναδική προσωπικότητα σήμερα που συμπυκνώνει την ολοκληρωμένη εμπειρία της ισλαμικής μαζικής πολιτικής δραστηριότητας. Εντός της κομματικής δομής και εκλογικής βάσης, ο Έρντογαν είναι ο απόλυτος αρχηγός και «προστάτης». Είναι ο άνθρωπος του οποίου ο τρόπος ζωής και η πορεία αναρρίχησης του στην εξουσία, μπορεί να συγκινήσει μεγάλα τμήματα του συντηρητικού πληθυσμού είτε στην αγροτική ύπαιθρο, είτε στις μεγαλουπόλεις. Σε αντίθεση με τον ακαδημαϊκό Νταβούτογλου ή ακόμα και τον πνευματικά καλλιεργημένο Γκιούλ, ο Έρντογαν είναι η «σκληραγωγημένη» μορφή που μιλά τη γλώσσα της καθημερινότητας και επιλέγει συνειδητά την πρακτική δράση, παρά τη θεωρητική αναζήτηση. Επομένως πρόκειται για δύο διαφορετικούς ανθρώπους, έστω και αν ανήκουν στο ίδιο ιδεολογικό ρεύμα. Ο ισλαμικός λαϊκισμός του Έρντογαν συγκρούστηκε με τον ισλαμικό «ελιτισμό» του Νταβούτογλου και στη σημερινή συγκυρία επικράτησε. Μάλιστα θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι επικράτησε εύκολα γιατί συνδέεται διαχρονικά με την κοινωνική στήριξη που λαμβάνει, η οποία φτάνει κάποτε σε σημεία «κοινωνικής υπακοής».
Η γέννηση του «μεταβατικού καθεστώτος» και η επόμενη φάση
Όπως έχει προαναφερθεί η εμφάνιση των προοπτικών μιας δικέφαλης εξουσίας, αποτέλεσε για τον Έρντογαν την κυριότερη απειλή ενάντια στο ισχυρό προεδρικό σύστημα που θέλει να εφαρμόσει. Δε θα ήταν υπερβολή να σημειωθεί ότι όλες οι βασικές εξελίξεις του πρόσφατου παρελθόντος και του άμεσου μέλλοντος υποτάσσονται στο στόχο αλλαγής του πολιτεύματος. Ο δρόμος προς το προεδρικό σύστημα φαίνεται να οδηγεί πρώτα στο πέρασμα του υφιστάμενου κοινοβουλευτικού συστήματος σε μια ιδιότυπη «αίθουσα αναμονής». Εάν για τη σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας συνηθισμένο ήταν το φαινόμενο των στρατιωτικών πραξικοπημάτων, τότε σίγουρα η πρωτοβουλία πολιτικών δυνάμεων και εκλεγμένων προσωπικοτήτων για τη δημιουργία «μεταβατικού καθεστώτος» είναι εντελώς νέα εξέλιξη. Η απομάκρυνση Νταβούτογλου από την εξουσία έχει επισημοποιήσει ουσιαστικά τη γέννηση του τουρκικού «μεταβατικού καθεστώτος» στο οποίο οι λειτουργίες του υφιστάμενου Συντάγματος αναστέλλονται «δημοκρατικά», χωρίς να έχει οριστικοποιηθεί εντελώς η νέα νομική και πολιτική τάξη πραγμάτων. Η Τουρκία σήμερα βρίσκεται σε ένα περίεργο πολιτικό «διάκενο», κύριος στόχος του οποίου είναι η υιοθέτηση του νέου καθεστώτος. Βασικό χαρακτηριστικό της σημερινής συγκυρίας είναι η ντε φάκτο κατάργηση της διάκρισης των εξουσιών (δικαστικής, νομοθετικής, εκτελεστικής) και η συγκέντρωση τους σε ένα μόνο κέντρο, αυτό του Έρντογαν.
Η απομάκρυνση Νταβούτογλου λοιπόν μπορεί να γίνει κατανοητή εφόσον τοποθετηθεί μέσα στο περιβάλλον του «μεταβατικού καθεστώτος». Με αυτό τον τρόπο και λαμβάνοντας υπόψη την τεράστια ιστορική εμπειρία του ισλαμικού κινήματος της Τουρκίας, οι εξελίξεις δείχνουν την επιτάχυνση στην πορεία μιας νέας περιόδου. Τα σημάδια των επόμενων μηνών συνηγορούν ότι ο σχηματισμός της νέας κομματικής ηγεσίας και της κυβέρνησης της χώρας θα προκύψουν από τη σύνθεση προσώπων που θα αναλάβουν χωρίς ερωτηματικά την προώθηση του προσχεδίου για το νέο Σύνταγμα. Η πρώτη προσπάθεια φαίνεται ότι θα είναι η ολοκλήρωση της συγγραφής και η κατάθεση του πρώτου προσχεδίου στην ολομέλεια της Εθνοσυνέλευσης, κάτι που σηματοδοτεί τις επόμενες σημαντικές εξελίξεις. Δηλαδή την έναρξη των παρασκηνίων για να ψηφιστεί από τουλάχιστον 330 βουλευτές και να οδηγηθεί σε δημοψήφισμα μέχρι και το φθινόπωρο. Συνεπώς η κατάσταση σε Συρία και κουρδικό πρόβλημα, η προσπάθεια ποινικοποίησης της δράσης του κουρδικού Δημοκρατικού Κόμματος των Λαών, το ξεκαθάρισμα λογαριασμών στο Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης, καθώς και η υλοποίηση του οικονομικού προγράμματος της κυβέρνησης, είναι κεφάλαια που θα διατηρούν τη σημασία τους εξαιτίας των δυναμικών επιρροής που φέρουν στους σχεδιασμούς για το προεδρικό σύστημα.
Νίκος Μούδουρος
Δρ. Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών
ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΤΕΡΑ 