Μερικές σημειώσεις για τις ανακατατάξεις στην περιοχή και τις αρνητικές επιρροές που δέχεται η Κύπρος χωρίς τη λύση του Κυπριακού
Η ένταση της βίας στη Μέση Ανατολή και των ανταγωνισμών στην Ανατολική Μεσόγειο, φαίνεται να αποτελούν μια νέα ευκαιρία κριτικής αξιολόγησης του γεωπολιτικού οράματος της Τουρκίας, μέσα στα σημερινά δεδομένα. Η Τουρκία αναμφίβολα παίζει καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις, ενώ οι ενέργειες της το επόμενο χρονικό διάστημα θα έχουν στρατηγικό χαρακτήρα ιδιαίτερα στην υπόθεση υλοποίησης ή αποτυχίας των δικών της στόχων. Λόγω της κρισιμότητας των εξελίξεων αποτελεί πλέον αναγκαιότητα μια προσπάθεια ολιστικής αντιμετώπισης της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, η οποία να λαμβάνει υπόψη την πορεία των κοινωνικών και παραγωγικών σχέσεων τόσο στο εσωτερικό της, όσο και στην περιφέρεια αλλά και διεθνώς.
Άλλωστε η εξωτερική πολιτική δε θα πρέπει να αντιμετωπίζεται αποκομμένα από την κοινωνική αλλαγή στην ίδια την Τουρκία, αλλά και από τις αλλαγές που σημειώνονται περιφερειακά και διεθνώς ως αποτέλεσμα της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Παράλληλα, οι διεθνείς αλλαγές που επηρεάζουν καθοριστικά την παγκόσμια ισορροπία δυνάμεων, οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης, αλλά και τα μέχρι στιγμής αποτελέσματα της «αραβικής άνοιξης», είναι επίσης παράγοντες που θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη.
Προς μια «μετα-δυτική» ισορροπία;
Το βασικό χαρακτηριστικό μέσα στο οποίο αξιολογείται η ανάπτυξη της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας είναι η «σύμπτωση» της ωρίμανσης του ίδιου του τουρκικού κεφαλαίου σε μια «μετα-δυτική» εποχή. Δηλαδή σε μια περίοδο κατά την οποία η υλική πραγματικότητα του κόσμου, φέρνει στην επιφάνεια νέα κέντρα εξουσίας, νέους ανταγωνισμούς και μια σχετική αμφισβήτηση της πρωτοκαθεδρίας της Δύσης σε ότι αφορά στην ιδεολογική, πολιτική και οικονομική ηγεμονία. Σε αυτό το πλαίσιο είναι χαρακτηριστική η μερική μετακίνηση του εμπορίου και της βιομηχανικής παραγωγής από τη Δύση προς την Ασία. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις οργανισμών όπως το Δ.Ν.Τ μέχρι και το 2030, το 70% του παγκόσμιου εμπορίου θα διεξάγεται από τις αναπτυσσόμενες χώρες, ενώ το επίκεντρο της βιομηχανικής παραγωγής θα είναι η Ασία. Συνεπώς, σημειώνεται μια αργή και σταθερή ισχυροποίηση «μη δυτικών» δυνάμεων, οι οποίες αναζητούν μια νέα μορφή «αυτονομίας» στον καθορισμό των δικών τους γεωπολιτικών οραμάτων με κεντρικό πυρήνα τη διεκδίκηση «ζωτικών χώρων». Με λίγα λόγια, νέες δυνάμεις αντιλαμβάνονται πλέον διαφορετικά τη θέση τους στον κόσμο και επιδιώκουν να αμφισβητήσουν προηγούμενους ρόλους που τις ήθελαν απλά και μόνο «εκτελεστές» των σχεδιασμών της ισχυρότερης Δύσης και των ΗΠΑ. Κίνα, Ρωσία, Ινδία, Μεξικό, Μαλαισία, Ινδονησία, αλλά και Τουρκία, αποτελούν ίσως τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα αυτής της νέας υλικής και ιδεολογικής πραγματικότητας του κόσμου.
Η ανάγνωση του κόσμου από το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ)
Ποια είναι λοιπόν η ανάγνωση του κόσμου σήμερα από το τουρκικό πολιτικό Ισλάμ; Το βασικό χαρακτηριστικό του ιδεολογικού υπόβαθρου του γεωπολιτικού οράματος της τουρκικής κυβέρνησης είναι η ύπαρξη ενός αναγεννημένου χώρου της Ανατολής, μιας χωριστής από τη Δύση «ανατολίτικης πολιτότητας», η οποία μπορεί να διεκδικήσει μια καλύτερη θέση στον παγκόσμιο ανταγωνισμό. Σύμφωνα με τις αξιολογήσεις του ΑΚΡ, οι τρεις «παγκόσμιοι σεισμοί» – το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η 11η Σεπτεμβρίου 2001, η οικονομική κρίση του 2008 συνδυασμένη με την «αραβική άνοιξη – αποτελούν σημείο καμπής για την αμφισβήτηση της δυτικής ηγεμονίας. Η γενικότερη «αταξία» στις διεθνείς σχέσεις έφερε στο προσκήνιο φυγόκεντρες δυναμικές στην περιφέρεια, οι οποίες μετά από χρόνια περιθωριοποίησης μπορούν τώρα να συμμετέχουν στη διεύρυνση της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Αυτή είναι μια μεταβατική περίοδος με σημαντικές αλλαγές στις ισορροπίες δυνάμεων ανα το παγκόσμιο, το βάθος των οποίων ακόμα δεν έχει οριστικοποιηθεί. Όμως η μετάβαση χαρακτηρίζεται από τη μέχρι στιγμής ενδυνάμωση «αρχαίων πολιτιστικών λεκανών», όπως για παράδειγμα το Ισλάμ και ο Μουσουλμανικός κόσμος.
Η θέση και ο ρόλος της Τουρκίας στον «κόσμο του ΑΚΡ»
Στο πλαίσιο αυτής της μεταβατικής περιόδου, το ΑΚΡ οραματίζεται ένα συγκεκριμένο ρόλο για την Τουρκία. Κάποτε ο Davutoğlu ως Υπουργός Εξωτερικών σημείωσε ότι «Αυτή τη στιγμή δημιουργείται μια νέα παγκόσμια τάξη και η Τουρκία κάνει ότι είναι δυνατό για να συμβάλει στην πετυχημένη ολοκλήρωση αυτής της μεταβατικής περιόδου». Το τουρκικό όραμα περιλαμβάνει μια λειτουργία δυναμική, μια ηγεμονική πτυχή σε μια υπό δημιουργία νέα παγκόσμια ισορροπία. Η «δίκαιη τάξη» που οραματίζεται το ΑΚΡ, «υποχρεώνει» την Τουρκία να γίνει εκπρόσωπος, ηγέτιδα δύναμη της χωριστής «πολιτιστικής λεκάνης». Αυτή η περιφερειακή «πολιτική κοινότητα», η νέα περιφερειακή τάξη πραγμάτων ως «καθήκον» της Τουρκίας δε έχει ακόμα ξεκάθαρα χαρακτηριστικά, αλλά διακρίνεται σαφώς από μια κοινή κανονιστική ταυτότητα (Ισλάμ) και μια κοινή ιστορική ταυτότητα (Οθωμανική κληρονομιά). Παράλληλα, η διεκδίκηση μιας καλύτερης διεθνούς θέσης αυτής της περιφερειακής τάξης πραγμάτων, προϋποθέτει ότι η Τουρκία θα είναι ο φορέας της νεοφιλελεύθερης ενσωμάτωσης. Καθόλου τυχαία, η Άγκυρα στοχεύει στη νομιμοποίηση της επιδίωξης για μεταρρύθμιση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, όχι σε ένα άλλο κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο, αλλά στη διεύρυνση της εκπροσώπησης στα πλαίσια των υφιστάμενων σχέσεων παραγωγής ανά το παγκόσμιο. Η θέση της στους G-20 ως μιας δομής που διευρύνει τη συμμετοχή στη παγκόσμια αγορά, μετατρέπεται σε «μοντέλο» μεταρρύθμισης και άλλων διεθνών οργανισμών. Επομένως εκείνο που οραματίζεται το ΑΚΡ είναι την «καταξίωση» της Τουρκίας σε μια «πολιτική εγγύηση» αποκατάστασης του Μουσουλμανικού κόσμου ως «δικαιούχου» και ισότιμου διαχειριστή του υφιστάμενου συστήματος σε παγκόσμια κλίμακα.
Η Ανατολική Μεσόγειος και η Κύπρος: Προς ένα νέο «μεσανατολικό»;
Η Ανατολική Μεσόγειος, είναι μια σημαντική – αν όχι η πιο σημαντική – περιοχή στο επίκεντρο της νέας περιφερειακής τάξης πραγμάτων που διεκδικεί η Τουρκία. Τα στοιχεία για την Ανατολική Μεσόγειο, όντως επιβεβαιώνουν όχι μόνο τη σημασία της, αλλά την ίδια στιγμή και τις πηγές έντασης των ανταγωνισμών που κορυφώνονται στη σημερινή συγκυρία.
Σύμφωνα με στοιχεία του 2012, το 75%-80% του παγκόσμιου εμπορίου διεξάγεται από τη θάλασσα. Την ίδια περίοδο τα κέρδη από το θαλάσσιο εμπόριο έφτασαν τα 400 δις δολάρια. Τα στοιχεία του ίδιου χρόνου δείχνουν ότι το 30% του παγκόσμιου θαλάσσιου εμπορίου διεξάγεται στην Ανατολική Μεσόγειο όπως και το 25% της θαλάσσιας μεταφοράς πετρελαίου. Περίπου 200.000 πλοία διακινούνται ετησίως στην Ανατολική Μεσόγειο. Το 2010 το Κέντρο Γεωλογικών Ερευνών ΗΠΑ σε έκθεση του, εκτίμησε ότι η αξία των ενεργειακών αποθεμάτων της Αν. Μεσογείου είναι περίπου 1.5 τρις δολάρια. Το 2012, περίπου 25%-30% του συνολικού εξωτερικού εμπορίου της Τουρκίας πραγματοποιήθηκε από τα λιμάνια της στην Ανατολική Μεσόγειο. Κοντά σε αυτά, πολλά άλλα στοιχεία και αριθμοί θα μπορούσαν να παρατεθούν, υπογραμμίζοντας την αυξανόμενη σημασία της εν λόγω περιοχής στους ανταγωνισμούς για οικονομική και πολιτική επικράτηση.
Επομένως, η πρόσφατη κρίση που προκάλεσε η Άγκυρα στην ΑΟΖ της Κυπριακής Δημοκρατίας, συνδέεται με ένα ευρύτερο πλαίσιο εξελίξεων και ρηγμάτων ηγεμονίας. Η Κύπρος φαίνεται να αποτελεί πλέον ένα από τα πολλά διαφορετικά μέρη της στρατηγικής της Τουρκίας για την Ανατολική Μεσόγειο. Το διαφορετικό σημείο είναι το ότι το νησί έπαψε να αποτελεί ένα χωριστό θέμα «εθνικής ασφάλειας» με στρατιωτικούς όρους όπως συνέβαινε ίσως στις παλαιότερες κεμαλικές ερμηνείες. Ως αποτέλεσμα το ίδιο το Κυπριακό, αλλά και οι εξελίξεις αναφορικά με τους υδρογονάνθρακες της περιοχής, μετασχηματίζονται σε «θέματα-προβλήματα» της περιφέρειας και των ανταγωνισμών της. Ίσως μάλιστα η σημερινή συγκυρία να ενδυναμώνει την πορεία «μεσανατολικοποίησης» του Κυπριακού προβλήματος. Με αυτό τον τρόπο μεγάλα έργα υποδομής όπως η υποθαλάσσια μεταφορά νερού και ηλεκτρισμού από την Τουρκία στα κατεχόμενα και οι αντιπαραθέσεις για τη μελλοντική διακίνηση του φυσικού αερίου φαίνεται να έχουν ένα εργαλειακό χαρακτήρα μετατροπής της κυπριακής γεωγραφίας σε πεδίο «πειραμάτων» για ενοποίηση της αγοράς-εμπορίου-ενέργειας στην Ανατολική Μεσόγειο. Το σίγουρο είναι ότι χωρίς την οριστική λύση του Κυπριακού, η Κύπρος θα εισέρχεται ακόμα πιο γρήγορα στις αντιπαραθέσεις για τα μοντέλα περιφερειακής ενσωμάτωσης που διεκδικούν οι ηγεμονικές δυνάμεις της περιοχής.
ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΤΕΡΑ 