Η κριτική του Έρντογαν στο παγκόσμιο σύστημα και οι δυναμικές που επηρεάζουν την Κύπρο
«Με κάθε ευκαιρία υπογραμμίζουμε ότι καταρχήν το Συμβούλιο Ασφαλείας και γενικά η δομή του ΟΗΕ θα πρέπει να περάσουν από μια περιεκτική μεταρρύθμιση. Γι’ αυτό όταν λέμε ότι ‘ο κόσμος είναι μεγαλύτερος από τους 5’ πιστεύουμε ότι είμαστε η φωνή της κοινής συνείδησης της ανθρωπότητας. Διότι πλέον ο κόσμος δεν βρίσκεται στις συνθήκες μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο».Αυτά μεταξύ πολλών άλλων ανέφερε ο Έρντογαν, στη διάρκεια της ομιλίας του στην 73ηΓενική Συνέλευση του ΟΗΕ στις 25 Σεπτεμβρίου 2018. Η επαναφορά της συνθηματικής φράσης «ο κόσμος είναι μεγαλύτερος από τους 5» (Dünya Beşten Büyüktür), αποτέλεσε την κεντρική βάση πάνω στην οποία ο Πρόεδρος της Τουρκίας θέλησε να δημοσιοποιήσει τις βασικές γραμμές των γεωπολιτικών προσανατολισμών της χώρας του για το επόμενο χρονικό διάστημα. Το γενικό πλαίσιο αυτών των προσανατολισμών είναι η ανάγκη για αλλαγή της παγκόσμιας τάξης πραγμάτων με τρόπο που αυτή να αντικατοπτρίζει τις σημερινές ισορροπίες ισχύος. Η μεταρρύθμιση των δομών και της λειτουργίας του ΟΗΕ επαναφέρεται από την Άγκυρα ως ένα από τα καθοριστικά στάδια της ευρύτερης αλλαγής στο διεθνές διακρατικό σύστημα.
Η επαναφορά του συνθήματος και το ιδεολογικό του υπόβαθρο
Η πρόσφατη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ δεν ήταν η πρώτη ευκαιρία με την οποία ο Έρντογαν αναφέρθηκε στην παγκόσμια αδικία μέσα από το σύνθημα «ο κόσμος είναι πιο μεγάλος από τους 5». Για πρώτη φορά ο Τούρκος Πρόεδρος χρησιμοποίησε το ίδιο σύνθημα στη Γενική Συνέλευση του Οργανισμού το 2014 που ήταν και η χρονιά συμπλήρωσης των 100 χρόνων από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Όπως είναι γνωστό, στα ιδεολογικά πλαίσια του τουρκικού ισλαμισμού (και όχι μόνο του τουρκικού) ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν αυτός που άνοιξε τις προοπτικές δημιουργίας της σημερινής άδικης παγκόσμιας τάξης πραγμάτων καθιερώνοντας την ηγεμονία του δυτικού πολιτικού συστήματος διεθνώς και περιθωριοποιώντας τον Μουσουλμανικό κόσμο. Σύμφωνα με το ίδιο σκεπτικό, οι σχέσεις εξουσίας που οικοδομήθηκαν από τότε σε παγκόσμια κλίμακα ευθύνονται σε πολύ μεγάλο βαθμό για την εμφάνιση και αναπαραγωγή όλων των βασικών προβλημάτων και ανισοτήτων της ανθρωπότητας.Στην ομιλία του το 2014 ο Έρντογαν ήταν ξεκάθαρος σε ότι αφορούσε στην εξέλιξη του διεθνούς συστήματος μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Υπογράμμισε ότι μια τεράστια γεωγραφική περιοχή που απλώνεται από τα Βαλκάνια, τη Μέση Ανατολή, την Αφρική, μέχρι και την Ασία, αποτελεί μέχρι και τις μέρες μας το επίκεντρο των κρίσεων και της βαθιάς αποσταθεροποίησης χωρίς το διεθνές σύστημα να μπορεί να εξεύρει μόνιμες λύσεις. Οι τοποθετήσεις του Έρντογαν τότε έγιναν αφορμή για την πρώτη φάση μιας διεθνούς εκστρατείας της Άγκυρας σε σχέση με την ανάγκη αλλαγής στη λειτουργία του ΟΗΕ.
Το σύνθημα «ο κόσμος είναι μεγαλύτερος από τους 5» έγινε τραγούδι, έγινε τίτλος εκστρατειών, έγινε όνομα οργανώσεων, αλλά και σύνθημα διαμαρτυρίας πολλών ισλαμικών κυρίως κινημάτων ενάντια στα φαινόμενα της παγκόσμιας ανισότητας. Καθόλου τυχαία, το συγκεκριμένο σύνθημα προωθήθηκε από την Τουρκία με τρόπο που να υποδεικνύει ακριβώς τις αδικίες του παγκόσμιου συστήματος διακυβέρνησης, αλλά πολύ περισσότερο με τρόπο που να υποδεικνύει την ανάγκη δημιουργίας μιας εναλλακτικής πλατφόρμας έκφρασης των αναδυόμενων κρατών στην παγκόσμια ιεραρχία. Όπως γίνεται κατανοητό στο επίκεντρο του εν λόγω συνθήματος βρίσκεται η κριτική προσέγγιση της Άγκυρας για τον τρόπο που λειτουργεί το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Σύμφωνα με το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) η χρήση του βέτο από τα πέντε μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας, είναι μια από τις βασικότερες πηγές βραχυκύκλωσης του ΟΗΕ και της αδυναμίας του να εφαρμόσει άμεσες λύσεις στα παγκόσμια προβλήματα. Το ίδιο σκεπτικό συνεχίζει υπογραμμίζοντας ότι τα πέντε μόνιμα μέλη με το συγκεκριμένο προνόμιο που διαθέτουν, έχουν αφαιρέσει στη διάρκεια των χρόνων από τον ΟΗΕ την ιδιότητα που θα έπρεπε να έχει ως μια ουσιαστική βάση των εθνών για συμβιβασμούς και συναινέσεις.
Η διεκδίκηση της Άγκυρας για μια νέα τάξη πραγμάτων
Η επαναφορά του συνθήματος από τον Έρντογαν στην 73η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ μπορεί να θεωρηθεί και ως μια προσπάθεια αναβάθμισης της συγκεκριμένης πτυχής της εξωτερικής πολιτικής που επιδιώκει να ακολουθήσει η Τουρκία το αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα. Μάλιστα η ανάγκη μεταρρύθμισης του διεθνούς οργανισμού με τρόπο που να μπορεί να ασκήσει επί της ουσίας ένα παγκόσμιο ηγετικό ρόλο, τέθηκε με έντονο τρόπο από τον Έρντογαν σε ένα σχεδόν αντιπαραθετικό πλαίσιο με το περιεχόμενο της ομιλίας του Προέδρου των ΗΠΑ.Όπως χαρακτηριστικά ανέφερε ο Έρντογαν «Είναι γεγονός ότι με το πέρασμα των χρόνων ο ΟΗΕ απομακρύνθηκε από την προοπτική να ικανοποιήσει τις προσδοκίες της ανθρωπότητας για ειρήνη και ευημερία. Ειδικά το Συμβούλιο Ασφαλείας έχει μετατραπεί σε μια δομή που υπηρετεί τα συμφέροντα των πέντε μελών του που έχουν δικαίωμα βέτο και σε ένα σώμα που απλά παρακολουθεί της καταπίεση που υπάρχει σε άλλες περιοχές του κόσμου». Συνεπώς η σημερινή Τουρκία προωθεί την αντίληψη ότι όχι μόνο τα αποτελέσματα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου δημιούργησαν τις βάσεις για μια δυτική ηγεμονία, αλλά επιπλέον ότι η σύνθεση των μονίμων μελών του Συμβουλίου Ασφαλείας είναι αναχρονιστική λαμβανομένης υπόψη της δραματικής αναδιαμόρφωσης του κόσμου στην περίοδο που ακολούθησε το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Θα μπορούσε να υπογραμμιστεί ότι οι θέσεις και οι προτάσεις που αναπτύσσει η Τουρκία σε σχέση με τη μεταρρύθμιση του ΟΗΕ παραπέμπουν στην συνειδητοποίηση ότι το διεθνές διακρατικό σύστημα χρειάζεται αλλαγές εξαιτίας των νέων ισορροπιών ισχύος και επομένως διαθέτουν πτυχές αναθεωρητισμού. Η ίδια η Τουρκία πλέον αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως μια αναδυόμενη δύναμη που μπορεί να εκπροσωπήσει τις «χώρες που αδικήθηκαν». Όμως την ίδια στιγμή ο πολιτικός λόγος που αναπτύσσεται από τον Έρντογαν διαθέτει και τις έντονες πτυχές μιας πολιτισμικής κριτικής ενάντια στη Δύση. Σε αυτό το πλαίσιο η Τουρκία παρουσιάζεται ως μια χώρα κληρονόμος ενός «αρχαίου πολιτισμού» και υπό αυτή την έννοια ως χώρα-φορέας οικουμενικών αξιών. Στο κέντρο αυτής της κατεύθυνσης η κριτική του ΑΚΡ και ειδικά του Έρντογαν περιστρέφεται γύρω από το θέμα της δικαιοσύνης. Όπως υπογράμμισε ο ίδιος ο Έρντογαν στην πρόσφατη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ «Εάν στο σημερινό κόσμο η περιουσία 62 ανθρώπων είναι ίση με την περιουσία 3,2 δισεκατομμυρίων ανθρώπων, σημαίνει ότι υπάρχει πρόβλημα… Εάν 68 εκατομμύρια άνθρωποι προσφυγοποιήθηκαν, σημαίνει ότι υπάρχει πρόβλημα. Εάν ένα παιδί που γεννιέται στην Αφρική κατά τους πρώτους μήνες της ζωής του έχει 9 φορές περισσότερες πιθανότητες να πεθάνει σε σύγκριση με ένα παιδί που γεννιέται στη Νέα Υόρκη, σημαίνει ότι εδώ υπάρχει κάποιο πρόβλημα…».
Γεωπολιτικοί προσανατολισμοί σε συνεχή μετάβαση και αντιφάσεις
Η έντονη κριτική που εκφράζει ο Έρντογαν ενάντια στη Δύση δεν ταυτίζεται επί της ουσίας και εντελώς με τους παλιότερους ηγέτες του τουρκικού ισλαμικού κινήματος. Αντίθετα οι πράξεις του φαίνεται να επιδιώκουν να θέσουν την Τουρκία στο κέντρο μεταξύ δύο «ακραίων» γεωπολιτικών οραμάτων που αντιπαρατέθηκαν στην χώρα τις προηγούμενες δεκαετίες. Από τη μια πλευρά ο Έρντογαν φαίνεται να διαφοροποιείται από την παραδοσιακή θέση του ισλαμισμού για μια ολοκληρωτική ρήξη στις σχέσεις της χώρας με δυτικά κέντρα εξουσίας. Από την άλλη πλευρά όμως απορρίπτει την διαδικασία του εκδυτικισμού ως την αποκλειστική οδό παγκόσμιας ενσωμάτωσης της Τουρκίας. Στο σημείο αυτό ακριβώς εισέρχεται η έννοια της ισλαμικής αλληλεγγύης ως ένα από τα βασικά εργαλεία εξαγωγής της επιρροής της Τουρκίας. Η έννοια της ισλαμικής αλληλεγγύης τα τελευταία χρόνια έχει ένα ξεκάθαρο προσωπείο: Αυτό της υιοθέτησης του αγώνα των Παλαιστινίων και της προώθησης της ιδέας ότι η Τουρκία όχι μόνο υποστηρίζει, αλλά θέτει τις παλαιστινιακές διεκδικήσεις υπό την δική της «υψηλή κηδεμονία». Ενώπιον της 73ηςΓενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, ο Έρντογαν είπε τα εξής: «Αυτοί που δεν βγάζουν τη φωνή τους ενάντια στην καταπίεση που εφαρμόζεται ενάντια στους Παλαιστίνιους, αυτοί που προσπαθούν να περιορίσουν τη βοήθεια προς τους Παλαιστίνιους, το μόνο που κάνουν είναι να ικανοποιούν τους καταπιεστές. Εμείς θα συνεχίσουμε να είμαστε στο πλευρό των Παλαιστινίων ακόμα και αν ολόκληρος ο κόσμος τους γυρίσει την πλάτη». Όλα τα προαναφερθέντα συνυπάρχουν με την υπογράμμιση της αδικίας και της εκμετάλλευσης που επέβαλε στον Μουσουλμανικό κόσμο το σύστημα της δυτικής αποικιοκρατίας.
Πέραν όμως της αναζήτησης ηγεμονικού ρόλου της Τουρκίας σε κρίσιμα ζητήματα της Μέσης Ανατολής όπως το Παλαιστινιακό, σε πιο έντονο βαθμό ο πολιτισμικός λόγος του Έρντογαν φαίνεται να παραπέμπει σε μια διαδικασία «κριτικής ενσωμάτωσης» με στρατηγικά πεδία της Δύσης (όπως είναι το εμπόριο και οι νέες τεχνολογίες). Καθόλου τυχαία δεν αναφέρεται καθόλου στην πιθανότητα εξόδου της Τουρκίας από το ΝΑΤΟ, ενώ ακόμα και στις πιο δύσκολες στιγμές της αντιπαράθεσης με την Ε.Ε επαναφέρει το θέμα της ευρωπαϊκής προοπτικής, η οποία βεβαίως δεν στηρίζεται αποκλειστικά πλέον στο ζήτημα της πλήρους ένταξης.
Οι μεγάλες αντιφάσεις στις οποίες εξαναγκάζεται η τουρκική κυβέρνηση δεν είναι άσχετες με την σημερινή πολύ δύσκολη οικονομική συγκυρία. Η προώθηση της θέσης της για μεταρρύθμιση της λειτουργίας του ΟΗΕ, αλλά και γενικότερα η αντίληψη για την αναγκαιότητα θεσμικών αλλαγών γενικά στη διεθνή πολιτική, εντάσσεται στο πλαίσιο που δημιουργεί η «παγκόσμια αταξία». Οι διάφορες μορφές εμπορικού πολέμου που ξεκίνησαν και κορυφώνονται από τις ΗΠΑ εισέρχονται σε ένα κρίσιμο στάδιο. Η Άγκυρα υπολογίζει πολύ στις ανακατατάξεις που προκαλεί η συγκεκριμένη επιθετική προσέγγιση των ΗΠΑ εντός της ίδιας της Ε.Ε και όχι μόνο. Σύμφωνα με το σκεπτικό που αναπτύσσει η τουρκική κυβέρνηση, η πορεία της παγκόσμιας οικονομίας και τα προβλήματα που προκαλεί η αμερικανική διοίκηση είναι εξελίξεις που εξαναγκάζουν στην αναδιαμόρφωση συμμαχιών σε παγκόσμια κλίμακα. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν το γεγονός ότι σε πολιτικό επίπεδο η Τουρκία θέτει ξανά την προοπτική μεταρρυθμίσεων στη λειτουργία του ΟΗΕ, ενώ στο επίπεδο της οικονομικής στρατηγικής αναζητεί ομαλοποίηση των σχέσεων της με ισχυρά κράτη της Ε.Ε όπως η Γερμανία και η Γαλλία.
Προς μια παγκόσμια και «τοπική» αλλαγή του στάτους κβο;
Μέσα από το προαναφερθέν πλαίσιο αναδεικνύονται και κάποιες δυναμικές επιτάχυνσης των επιπτώσεων που πιθανόν να έχει και η πορεία του ίδιου του Κυπριακού προβλήματος. Η βασική θέση της Τουρκίας για μεταρρύθμιση του ΟΗΕ, παρόλο που δεν είναι νέα, φαίνεται να αποκτά πλέον κάποια περισσότερα απτά στοιχεία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η προώθηση της θέσης για εκ περιτροπής συμμετοχή των κρατών στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Πολύ περισσότερο όμως φαίνεται ότι το επόμενο χρονικό διάστημα τα πιο πάνω θα αποτελέσουν βασική διάσταση της ημερήσιας διάταξης της τουρκικής κυβέρνησης σε ότι αφορά στις διακρατικές σχέσεις. Όπως ο ίδιος ο Πρόεδρος της χώρας αποκάλυψε αναμένεται να απευθύνει πρόσκληση σε ομάδες χωρών για να συζητήσουν το ζήτημα της μεταρρύθμισης της λειτουργίας του ΟΗΕ στην Τουρκία. Προηγουμένως η Άγκυρα θα επιδιώξει επαφές με χώρες όπως η Κίνα, η Ρωσία, η Γερμανία, η Γαλλία και η Ισπανία, πιθανόν για να μετρήσει αντιδράσεις και προσεγγίσεις στους δικούς της προσανατολισμούς. Πάντως ο φιλοκυβερνητικός Τύπος στην Άγκυρα εκφράζεται με σιγουριά για το ότι το θέμα μιας παγκόσμιας εκστρατείας με στόχο την μεταρρύθμιση του ΟΗΕ βρίσκεται πλέον ως συγκεκριμένο κεφάλαιο εξωτερικής πολιτικής στο αρμόδιο Υπουργείο.
Συνεπώς η αντίληψη για «μερική ανατροπή» του παγκόσμιου στάτους κβο, έτσι όπως αυτό εκφράζεται στο Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας του ΟΗΕ, μπορεί να συνοδευτεί και με την προώθηση της θέσης για συγκεκριμένες αλλαγές στο «στάτους κβο» σε περιφερειακή κλίμακα. Στην πρώτη περίπτωση βεβαίως η θέση της Τουρκίας αναμένεται να συναντήσει θεόρατες δυσκολίες. Όμως είναι γεγονός ότι μια «παράλληλη» αντίληψη για «μονομερή ανατροπή» του σημερινού στάτους κβο στην Κύπρο, έχει ήδη αρχίσει να εμφανίζεται σταδιακά. Τα συχνά υπονοούμενα για αλλαγή της βάσης λύσης του Κυπριακού, συνδυάζονται με το ευρύτερο κλίμα περί «δυσλειτουργίας του ΟΗΕ» και περί της «ανάγκης αλλαγών στην αποστολή της ειρηνευτικής δύναμης». Βεβαίως όλα τα προαναφερθέντα αναμένεται ότι θα σχηματοποιηθούν συγκεκριμένα το αμέσως επόμενο χρονικό διάστημα. Η σημασία της εξέλιξης αυτής είναι ότι θα σχηματοποιηθούν μέσα από ένα ιδιαίτερα σύνθετο και αντιφατικό περιβάλλον στο εσωτερικό της Τουρκίας. Η χώρα έχει ήδη εισέλθει στην προεκλογική περίοδο για τις δημοτικές εκλογές του Μαρτίου 2019, ενώ οι συνέπειες της οικονομικής αποσταθεροποίησης ακόμα δεν έχουν «μετρηθεί» σε ότι αφορά στις πολιτικές δυναμικές που θα παράξουν στα φτωχότερα στρώματα του πληθυσμού. Επομένως όπως άλλα θέματα γεωπολιτικής σημασίας, έτσι και το Κυπριακό θα είναι ζήτημα πολλαπλών αντιπαραθέσεων.
Νίκος Μούδουρος
Δρ. Τουρκικών Σπουδών
30 Οκτωβρίου 2018
ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΤΕΡΑ 