Τουρκία: Ποια είναι η κοινωνία που θα ψηφίσει στις 24 Ιουνίου 2018;

Κοινωνικές και πολιτικές τάσεις στην Τουρκία

Εισαγωγή:

Στις 24 Ιουνίου 2018 θα πραγματοποιηθούν οι πρόωρες βουλευτικές και προεδρικές εκλογές στην Τουρκία. Η σημαντικότητα της συγκεκριμένης εκλογικής αναμέτρησης προκύπτει από την επισημοποίηση της υιοθέτησης του προεδρικού συστήματος ως αποτέλεσμα της έγκρισης του νέου Συντάγματος της χώρας από το δημοψήφισμα του Απριλίου 2017. Με τις πρόωρες βουλευτικές και προεδρικές εκλογές τον ερχόμενο Ιούνη σηματοδοτείται μια μεγάλη ιστορική αλλαγή, αφού η Τουρκία αφήνει πίσω της τις ιδιαίτερες κοινοβουλευτικές παραδόσεις που ξεκινούν με την συγκρότηση του πρώτου οθωμανικού κοινοβουλίου, το οποίο ξεκίνησε τη λειτουργία του τον Μάρτιο του 1877. Πέραν τούτου, οι πρόωρες εκλογές συνοδεύονται από τη συμπλήρωση 16 χρόνων συνεχούς διακυβέρνησης του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ). Μια πιθανή νέα εκλογική του επικράτηση, μπορεί να ανοίξει ισχυρότερες προοπτικές υλοποίησης του πολιτικού προγράμματος μέχρι και το 2023, το οποίο παρουσιάστηκε ολοκληρωμένα από το κυβερνών κόμμα στις γενικές εκλογές του 2011.

Στο φόντο του προαναφερθέντος πλαισίου, το κείμενο αυτό φιλοδοξεί να παραθέσει σε συντομία τις βασικότερες κοινωνικές και πολιτικές τάσεις που καταγράφονται στην Τουρκία τα τελευταία χρόνια. Η κρισιμότητα των πρόωρων εκλογών της 24^ηςΙουνίου αποτελεί ζήτημα μιας πιο σφαιρικής ανάλυσης που ξεφεύγει από τα όρια της πολιτικής αντιπαράθεσης της επικαιρότητας στη χώρα. Παρόλο που οι καθημερινές αντιδράσεις, οι θέσεις και ο πολιτικός λόγος που αναπτύσσεται, είναι ιδιαίτερα σημαντικά στοιχεία για την κατανόηση της κατάστασης στην Τουρκία, εντούτοις η προσεχτική μελέτη των κοινωνικών και πολιτικών δυναμικών μπορεί να συμβάλει σε μια βαθύτερη αντίληψη των προσανατολισμών της χώρας σε βάθος χρόνου.

Για την ολοκλήρωση αυτού του κειμένου χρησιμοποιήθηκαν περισσότερο έρευνες που εξετάζουν δημογραφικά στοιχεία, κοινωνικές μετατοπίσεις και εκλογικές συμπεριφορές στη διάρκεια της περιόδου διακυβέρνησης του ΑΚΡ. Επομένως η μελέτη των πηγών δεν έχει περιοριστεί σε δημοσκοπήσεις που δημοσιεύονται για την συγκεκριμένη εκλογική αναμέτρηση. Μέσα από αυτή την προσπάθεια ο στόχος είναι η εξέταση της κοινωνικής και πολιτικής κατάστασης της Τουρκίας, έτσι όπως διαμορφώνονται εξαιτίας των επιρροών δυναμικών παραγόντων. Οι επιλογές των ψηφοφόρων στις εκλογές από το 2002 μέχρι και το δημοψήφισμα του 2017 εξετάζονται σε ένα δυναμικό περιβάλλον που επηρεάζει ποικιλοτρόπως την εκλογική συμπεριφορά της κοινωνίας και που χαρακτηρίζεται από κοινωνικοοικονομικούς και ιδεολογικούς παράγοντες. Συνεπώς μπορούν να γίνουν πιο κατανοητά τόσο τα «μόνιμα», όσο και τα «ρευστά» χαρακτηριστικά της κοινωνίας στην Τουρκία, τα οποία στον ένα ή στον άλλο βαθμό συμβάλλουν στη διαμόρφωση των εκλογικών αποτελεσμάτων των τελευταίων χρόνων.

Τα βασικά ερωτήματα του κειμένου δεν αφορούν στο «ποιος μπορεί να κερδίσει τον Erdoğan», «εάν θα κερδίσει από τον πρώτο γύρο ή όχι», «μπορεί ή όχι να κερδίσει η Meral Akşenerή ο Muharrem İnce» κλπ. Αντίθετα το συγκεκριμένο κείμενο προσπαθεί να παρουσιάσει πτυχές των λόγων αναπαραγωγής της εξουσίας του Erdoğan, των βασικών κοινωνικών παραμέτρων που βοηθούν στην συντήρηση της πόλωσης ταυτοτήτων, των ορίων που αντιμετωπίζει η συγκεκριμένη εξουσία και συνεπώς των προοπτικών ή δυσκολιών που έχουν ενώπιον τους οι δυνάμεις της αντιπολίτευσης.

Το φαινόμενο της πόλωσης

Ένα από τα κυρίαρχα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την κοινωνία της Τουρκίας σήμερα είναι η πόλωση. Πως εκφράζεται η πόλωση και γιατί είναι σημαντική; Η πιο πρόσφατη και απλή έκφραση της πόλωσης φαίνεται μεταξύ άλλων από τα εξής στοιχεία: Σύμφωνα με έρευνες που ολοκληρώθηκαν στα τέλη του 2017 – αρχές του 2018, ένας στους τέσσερις πολίτες δηλώνει ότι «δεν θα έπαιρνε το συγκεκριμένο προϊόν ακόμα και αν ήταν δωρεάν» συσχετίζοντας την άρνηση του με πολιτικούς και ιδεολογικούς παράγοντες[2]. Στην ίδια χρονική περίοδο άλλες έρευνες έδειξαν ότι 78% των συμμετεχόντων «δεν εγκρίνουν γάμο της κόρης τους με οπαδό άλλου πολιτικού κόμματος», ενώ μόνο 29% αποδέχεται «να είναι γείτονες με οπαδούς άλλου πολιτικού κόμματος»[3]. Η περίοδος από το 2002 και ιδιαίτερα από το 2008 μέχρι σήμερα χαρακτηρίζεται από τη διχοτόμηση του δημόσιου πολιτικού χώρου στον άξονα «υπέρ εναντίον ΑΚΡ» ή «υπέρ εναντίον Erdoğan».Για παράδειγμα, 64 στους 100 πολίτες τοποθετούνται ενώπιον σχεδόν όλων των πολιτικών γεγονότων αναλόγως της στήριξης τους προς το κυβερνών ΑΚΡ ή της αντιπολίτευσης τους προς αυτό^[4].Μια από τις σοβαρές επιπτώσεις της πόλωσης είναι ο σχηματισμός «κλειστών συνόλων» που δεν ανέχονται εναλλακτικές απόψεις και αποκλείουν άλλες θεωρήσεις που πιθανόν να επηρεάσουν την δική τους κοσμοαντίληψη. Το κάθε «κλειστό σύνολο» στην κοινωνία ενημερώνεται μόνο από συγκεκριμένα και ξεχωριστά ΜΜΕ και την ίδια στιγμή αποφεύγεται η παράθεση απόψεων και θέσεων πέραν από τα όρια της οικογένειας[5].

Όπως είναι αναμενόμενο, η βαθιά πόλωση στην κοινωνία εκφράζεται σε μεγάλο βαθμό και στις εκλογικές διαδικασίες των τελευταίων χρόνων. Θα μπορούσε μάλιστα να σημειωθεί ότι το ΑΚΡ και ο Erdoğan επιδιώκουν την αναπαραγωγή μέρους της πόλωσης γιατί με αυτό τον τρόπο το βασικό κριτήριο της ψήφου είναι η ταυτότητα και ευρύτερα οι πολιτισμικές αξίες. Στην κάλπη επικρατεί ο αυτοπροσδιορισμός των ψηφοφόρων σε σχέση με τη θρησκεία, τον κοσμικό τρόπο ζωής, την εθνική ή εθνοτική ταυτότητα και τις παραδόσεις[6].Έτσι διαμέσου της συντηρητικότητας του μεγαλύτερου μέρους της κοινωνίας, το κυβερνών κόμμα και ο Erdoğan μπορούν μέχρι στιγμής να συσπειρώνουν μια ισχυρή εκλογική βάση.

Ένα επίσης χαρακτηριστικό στοιχείο της εκλογικής έκφρασης της πόλωσης είναι ότι τα τελευταία χρόνια στην Τουρκία μια μερίδα 30-35 εκατομμυρίων ψηφοφόρων (από τα περίπου 57 εκατομμύρια που έχουν δικαίωμα ψήφου στις πρόωρες εκλογές του Ιούνη 2018), δηλώνουν ενταγμένοι σε συγκεκριμένες ιδεολογικές και κομματικές ταυτότητες. Όμως την ίδια στιγμή περίπου 22-27 εκατομμύρια ψηφοφόρων κινούνται σε ένα «γκρίζο πεδίο», αποφασίζουν την εκλογική τους προτίμηση λίγο πριν την κάλπη και δίνουν προτεραιότητα σε άλλη ζητήματα, όπως η σταθερότητα, η πορεία της οικονομίας, η κοινωνικοοικονομική κατάσταση της οικογένειας[7]. Από συγκεκριμένες έρευνες που έγιναν πρόσφατα στην Τουρκία, φαίνεται ότι στο δημοψήφισμα του 2017 από το 51% του ΝΑΙ, το 35% ήταν αυτό που τοποθετήθηκε με βάση των περιεχόμενο της συνταγματικής αλλαγής, ενώ το υπόλοιπο υποστήριξε το προεδρικό σύστημα στη βάση πολιτισμικών και ιδεολογικών κινήτρων[8]. Η έλλειψη ουσιαστικής συζήτησης για το περιεχόμενο της συνταγματικής αλλαγής και η επικράτηση της αντιπαράθεσης των ταυτοτήτων στο δημοψήφισμα υπογραμμίζεται και από το ότι το 59,95% της κοινής γνώμης δεν γνωρίζει ότι στις προεδρικές εκλογές της 24^ηςΙουνίου 2018 ένα πρόσωπο μπορεί να θέσει υποψηφιότητα για την προεδρία με την κατάθεση 100 χιλιάδων υπογραφών[9]. Γενικότερα καταγράφεται έλλειψη κατανόησης της διαφορετικότητας των επικείμενων εκλογικών αναμετρήσεων από όλες τις προηγούμενες. Συνεπώς η πόλωση είναι σημαντική αφού στην σημερινή συγκυρία διευρύνει το πεδίο μέσα στο οποίο η εξουσία Erdoğan μπορεί να «αποφεύγει» την πολιτικοποίηση ζητημάτων που γεννούν φυγόκεντρες δυναμικές, όπως τα κοινωνικοοικονομικά προβλήματα. Κατά τον ίδιο τρόπο, η πόλωση επιτρέπει στην εξουσία να συντηρεί την κατάσταση έκτακτης ανάγκης μέσα στην οποία κυριαρχούν πραγματικές ή κατασκευασμένες απειλές ενάντια στο κράτος. Διαμέσου αυτού του σχήματος αναπαράγεται συγχρόνως η αντίληψη ότι η μοναδική πηγή σταθερότητας είναι ο ίδιος ο Erdoğan.

Εγκλωβισμός σε τέσσερα πολιτικά κόμματα και «τρεις ταυτότητες»

Η βαθιά πόλωση της κοινωνίας στην Τουρκία βρίσκει την έκφραση της στις εκλογικές αναμετρήσεις στη χώρα μέσα από τον «εγκλωβισμό» του μεγαλύτερου μέρους των ψηφοφόρων σε τέσσερα μεγάλα κόμματα με συγκεκριμένες και έντονες ιδεολογικοπολιτικές ταυτότητες. Τα τέσσερα μεγάλα κόμματα είναι το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ), το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (CHP), το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης (MHP) και το Δημοκρατικό Κόμμα των Λαών (HDP)[10], τα οποία ξεπερνούν το όριο του 10% και έχουν παρουσία στην Εθνοσυνέλευση. Το φαινόμενο αυτό ισχύει για όλες τις εκλογές που έγιναν από το 2002 μέχρι και τις επαναληπτικές γενικές εκλογές που πραγματοποιήθηκαν την 1^ηΝοεμβρίου 2015. Συγκεκριμένα το Νοέμβριο του 2015, τα ποσοστά των κομμάτων ήταν ως εξής: Το ΑΚΡ κέρδισε 49,5% και 317 έδρες. Το CHP κέρδισε 25,3% και 134 έδρες. Το ΜΗΡ κέρδισε 11,9% και 40 έδρες, ενώ το HDP κέρδισε 10,8% και 59 έδρες[11].

Ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά που δείχνουν την βαθμιαία ενίσχυση της πόλωσης και του «εγκλωβισμού» της πλειοψηφίας της κοινωνίας στους ιδεολογικούς χώρους – ταυτότητες που εκφράζουν τα τέσσερα κοινοβουλευτικά κόμματα είναι και το εξής: Όλα τα υπόλοιπα κόμματα που δεν κατάφεραν να ξεπεράσουν το όριο του 10% και να εισέλθουν στην Εθνοσυνέλευση, το 2002 συγκέντρωσαν μαζί ποσοστά περίπου 42%[12]. Στις επαναληπτικές γενικές εκλογές που έγιναν την 1^ηΝοεμβρίου 2015 το σύνολο των ποσοστών των κομμάτων που έμειναν εκτός Εθνοσυνέλευσης δεν ξεπέρασε το 3%^[13]. Το φαινόμενο αυτό δεν μπορεί να εξηγηθεί αποκλειστικά και μόνο εξαιτίας της ύπαρξης του ιδιαίτερα ψηλού εκλογικού ορίου του 10% που απαιτείται για είσοδο στην Εθνοσυνέλευση. Είναι αποτέλεσμα πολυσύνθετων διαδικασιών, μερικές από τις οποίες είναι η κοινωνική πόλωση και η ενίσχυση των ταυτοτήτων στο δημόσιο χώρο. Στο παρόν στάδιο η «εξαφάνιση» των μη κοινοβουλευτικών κομμάτων φαίνεται να ευνοεί το ΑΚΡ, δεδομένου ότι ένα πολύ μεγάλο μέρος τους τοποθετείται στον ευρύτερο χώρο της Δεξιάς. Η μονοπώληση των συστατικών στοιχείων της Δεξιάς, όπως ο συντηρητισμός, ο ισλαμισμός και ο εθνικισμός, από το ΑΚΡ σε συνδυασμό με την παρουσία του στην κρατική εξουσία, συνέβαλαν στην αφομοίωση της εκλογικής βάσης μικρότερων κομμάτων στους κύκλους εξουσίας του Erdoğan.

Ένα ίσως σημαντικότερο στοιχείο που προκύπτει είναι ότι ο «εγκλωβισμός» στα τέσσερα συγκεκριμένα πολιτικά κόμματα – ιδεολογικές ταυτότητες συνοδεύεται και από ένα συγκεκριμένο κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο. Πάνω σε αυτό το υπόβαθρο εκφράζονται διαφορετικές και σε πολλές περιπτώσεις συγκρουσιακές εθνο-θρηκευτικές, αξιακές, πολιτιστικές αντιλήψεις και νοοτροπίες. Στις οικονομικά ανεπτυγμένες περιοχές της Τουρκίας επικρατεί τα τελευταία χρόνια το CHP. Στις περιοχές που χαρακτηρίζονται ως αναπτυσσόμενες επικρατεί το AKP και το MHP. Στις υπανάπτυκτες περιοχές της Τουρκίας, οι οποίες είναι ούτως ή άλλως οι περιοχές με πυκνότητα κουρδικού πληθυσμού, επικρατεί το φιλοκουρδικό HDP^[14].Αυτά τα δεδομένα οδηγούν, μεταξύ άλλων και στις εξής δυναμικές: Από τη μια συνεχίζεται η ύπαρξη τεσσάρων μεγάλων κοινοβουλευτικών κομμάτων, όμως από την άλλη επικρατούν τρεις διακριτές ιδεολογικές ταυτότητες. Ανάμεσα στην κοσμικότητα που εκφράζει το CHPκαι την κουρδική ταυτότητα που εκφράζει το HDP, υπάρχει ο τεράστιος χώρος της πρόσμιξης των συστατικών στοιχείων της τουρκικής Δεξιάς στην εκλογική βάση του ΑΚΡ και του ΜΗΡ. Υπό αυτή την έννοια και χωρίς να υποτιμούνται οι εσωτερικές διαφοροποιήσεις του συντηρητικού χώρου, οι αναπτυσσόμενες περιοχές της Τουρκίας διακρίνονται από την «ιδεολογική συγγένεια» της εκλογικής βάσης του ΑΚΡ και του ΜΗΡ.

Οι «τρεις γεωγραφίες» σε κοινωνικοοικονομικό επίπεδο

Ο πιο πάνω πίνακας[15]δείχνει «τρεις διαφορετικές Τουρκίες» από την άποψη της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης. Οι περιοχές προς τα δυτικά παράλια της Τουρκίας αλλά και οι περιοχές των μεσογειακών παραλίων (αποχρώσεις μοβ), είναι εκείνες που κατάφεραν να δημιουργήσουν τις ιδιαίτερες οικονομικές τους δομές, να ισχυροποιηθούν μέσα από διάφορους τομείς της οικονομίας με αποτέλεσμα να μπορούν να αναπτύσσονται σχετικά χωρίς την ιδιαίτερη κρατική παρέμβαση ή τις ενθαρρύνσεις της κυβέρνησης προς την τοπική επιχειρηματική τάξη. Η περιοχή που απλώνεται στην κεντρική Ανατολία (αποχρώσεις καφέ) χαρακτηρίζεται από την έντονη παρουσία της κρατικής ενίσχυσης προς την βιομηχανική και εμπορική ανάπτυξη, αλλά και από την ιδιαίτερη δυναμικότητα που δείχνει προς την κατεύθυνση «ταξικής ανόδου» και κατάκτησης καλύτερης θέσης στην οικονομία της Τουρκίας. Η νοτιοανατολική Τουρκία (πιο έντονο καφέ) βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση. Είναι η περιοχή που οικονομικά είναι υπανάπτυκτη και ιστορικά περιθωριοποιημένη.

Μια άλλη βασική παράμετρος των «τριών διαφορετικών γεωγραφιών» είναι οι διαφορετικοί πολιτιστικοί και ευρύτερα κοινωνικοί τους κώδικες. Όπως έχει προαναφερθεί οι ιδεολογικοί αντικατοπτρισμοί της συγκεκριμένης κοινωνικοοικονομικής πραγματικότητας της Τουρκίας, περιλαμβάνουν την ιδιαίτερη επικράτηση της κοσμικής ταυτότητας στις πιο ανεπτυγμένες περιοχές, την σύζευξη των βασικών εκφράσεων του συντηρητισμού (θρησκεία και εθνικισμός) στις αναπτυσσόμενες περιοχές και την κουρδική ταυτότητα στις φτωχότερες περιοχές της χώρας. Η μονιμότητα και η συνέχεια που παρατηρείται στην πιο πάνω ισορροπία δεν είναι τυχαία. Είναι το αποτέλεσμα της ιστορικής εμπειρίας της καπιταλιστικής ανάπτυξης της Τουρκίας έτσι όπως αυτή εξελίσσεται από το 19^οαιώνα μέχρι και σήμερα. Επομένως η εκλογική συμπεριφορά και οι τάσεις που εμφανίζονται στις εκλογικές αναμετρήσεις των τελευταίων χρόνων, δεν επηρεάζονται μόνο από τις συγκυριακές μετατοπίσεις στην πολιτική διαδικασία, αλλά διαθέτουν ένα σημαντικό ιστορικό υπόβαθρο.

Οι «τρεις γεωγραφίες» σε εκλογικό επίπεδο

Ο πιο πάνω πίνακας[16]δείχνει τις πολιτικές επιλογές σε επίπεδο νομών της Τουρκίας στις επαναληπτικές γενικές εκλογές που πραγματοποιήθηκαν την 1^ηΝοεμβρίου 2015. Σύμφωνα με αυτά τα στοιχεία, οι περιοχές που παρουσιάζονται σε πορτοκαλί χρώμα (και οι αποχρώσεις του), είναι αυτές που χαρακτηρίζονται ιδιαίτερα από την ισχυρή παρουσία του ΑΚΡ. Στις ίδιες περιοχές ισχυροποιημένο παρουσιάζεται και το ΜΗΡ. Γεωγραφικά, είναι οι περιοχές της Κεντρικής Ανατολίας και της Μαύρης Θάλασσας. Συγκεκριμένα, το ΑΚΡ καταγράφει ποσοστά που ξεκινούν από 50,1% και φτάνουν στο 67,9%. Στις ίδιες περιοχές το ΜΗΡ κερδίζει ποσοστά που ξεκινούν από το 10,5% και φτάνουν μέχρι και το 22,9% που είναι και το μεγαλύτερο του κόμματος σε τοπικό επίπεδο. Στις περιοχές της Κεντρικής Ανατολίας και της Μαύρης Θάλασσας όπου το ΑΚΡ καταγράφει τα υψηλότερα του ποσοστά (67,9%) το CHP φτάνει στο 9,1%, ενώ το HDP περιορίζεται στο 6,7%. Στις ίδιες περιοχές το ΜΗΡ έχει επίσης ψηλά ποσοστά της τάξης του 13,3%.

Οι περιοχές που παρουσιάζονται με κόκκινο χρώμα είναι αυτές στις οποίες ισχυρή παρουσία έχει το CHP (ιδιαίτερα σε σχέση με τα ποσοστά που κερδίζει σε πανεθνικό επίπεδο). Γεωγραφικά είναι οι δυτικές περιοχές της Τουρκίας, καθώς και τα παράλια Αιγαίου και Μεσογείου που ξεκινούν από την Edirne και φτάνουν μέχρι την πόλη Hatay. Το CHP φτάνει στα υψηλότερα του ποσοστά που είναι 34,8%. Στις ίδιες περιοχές του ΑΚΡ μειώνεται στο 42,8%, το ΜΗΡ βρίσκεται στο 11,9% και το HDP στο 8%.

Οι περιοχές που παρουσιάζονται στον πίνακα με πράσινο χρώμα είναι αυτές στις οποίες το HDP συγκεντρώνει τα υψηλότερα του ποσοστά. Είναι οι νοτιοανατολικές/κουρδικές περιοχές της Τουρκίας και στις εκλογές του Νοεμβρίου 2015, το HDPέφτασε μέχρι και το 64,2% μέσο όρο. Αξιοσημείωτο είναι ότι στις συγκεκριμένες περιοχές πολιτική παρουσία πέραν του HDP καταγράφεται ουσιαστικά μόνο από το ΑΚΡ, το οποίο κέρδισε μέσο όρο 28,8%. Τα υπόλοιπα κόμματα είναι «πολιτικά εξαφανισμένα». Το CHPκερδίζει μόλις 2,8%, ενώ το ΜΗΡ είναι στο 2%.

Ο πιο πάνω πίνακας[17]εξηγεί τις πολιτικές τάσεις σε επίπεδο νομών της Τουρκίας έτσι όπως καταγράφηκαν στο δημοψήφισμα του Απριλίου 2017. Σε ένα μεγάλο βαθμό φαίνεται ότι στις περιοχές της χώρας όπου το ΑΚΡ και το ΜΗΡ καταγράφουν τα υψηλότερα τους ποσοστά (Κεντρική Ανατολία, Μαύρη Θάλασσα) είναι ταυτόχρονα οι περιοχές όπου επικράτησε το ΝΑΙ στο δημοψήφισμα. Συγκεκριμένα τα μεγαλύτερα ποσοστά του ΝΑΙ παρουσιάζονται με πορτοκαλί χρώμα (και οι αποχρώσεις του). Σε αυτές τις περιοχές το ΝΑΙ κέρδισε ποσοστά που ξεκινούν από το 54,7% και φτάνουν μέχρι και το κορυφαίο 71,1%. Τα μικρότερα ποσοστά του ΝΑΙ παρουσιάζονται με μπλε χρώμα (και οι αποχρώσεις του). Αυτές είναι οι περιοχές που στη βάση του προηγούμενου πίνακα το CHP και το HDP συγκεντρώνουν τα υψηλότερα ποσοστά στις επαναληπτικές γενικές εκλογές του 2015. Συγκεκριμένα το ΝΑΙ σε αυτές τις περιοχές περιορίστηκε μεταξύ 42,1% και 42,3%.

Περιληπτικά θα μπορούσε να αναφερθεί ότι οι γενικές κοινωνικές και πολιτικές τάσεις που εκφράστηκαν στις επαναληπτικές εκλογές του Νοεμβρίου 2015 και στο δημοψήφισμα του Απριλίου 2017, ταυτίζονται σε μεγάλο βαθμό με τα βασικά γνωρίσματα της κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης της Τουρκίας. Έτσι, στις δυτικές περιοχές – οι πιο ανεπτυγμένες οικονομικά – στο δημοψήφισμα του Απριλίου 2017 επικράτησε το ΟΧΙ με ποσοστό περίπου 58%. Στις επαναληπτικές βουλευτικές εκλογές του Νοεμβρίου 2015, το CHP κέρδισε 34.8% (πολύ πιο πάνω από το γενικό του ποσοστό που ήταν 25,3%) και το ΑΚΡ κέρδισε 42.8%^[18](αρκετά μειωμένο από το γενικό του ποσοστό που ήταν 49,5%).

Στις νοτιοανατολικές/κουρδικές περιοχές – οικονομικά οι υπανάπτυκτες περιοχές – στο δημοψήφισμα του 2017 επικράτησε το ΟΧΙ με 58%. Στις επαναληπτικές βουλευτικές εκλογές Νοεμβρίου 2015, το HDP έφτασε στο 64.2% (το γενικό του ποσοστό ήταν 10,8%), ενώ το ΑΚΡ έμεινε στο 28.8%^[19]. Στην κεντρική Ανατολία και Μαύρη Θάλασσα – οι αναπτυσσόμενες περιοχές της χώρας – στο δημοψήφισμα του Απριλίου 2017 το ΝΑΙ επικράτησε με ποσοστά που κινήθηκαν από 57.7% μέχρι και 71.1%. Αντίστοιχα στις επαναληπτικές βουλευτικές εκλογές Νοεμβρίου 2015, τα ποσοστά του ΑΚΡ στις συγκεκριμένες κινήθηκαν μεταξύ 50.1% και 67.9%^[20].

Η αστικοποίηση: Τουρκία μια χώρα μεγαλουπόλεων…

Ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία που προκύπτουν από τις πολιτικές τάσεις στο δημοψήφισμα του Απριλίου 2017 (με βάση των πιο πάνω πίνακα), είναι οι διαφοροποιήσεις που καταγράφηκαν στους μητροπολιτικούς δήμους της χώρας και η σύγκριση των διαφοροποιήσεων αυτών με την κατάσταση στις μικρότερες πόλεις της Τουρκίας. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι στη βάση των στοιχείων του δημοψηφίσματος του 2017 από τα 56 εκατομμύρια ψηφοφόρων, περίπου το 80% ζει σε μητροπολιτικούς δήμους και άλλα μεγάλα αστικά κέντρα, ενώ η συντριπτική μειοψηφία ζει στην ύπαιθρο[21].

Στο δημοψήφισμα του 2017 το ΟΧΙ επικράτησε ακόμα και σε μητροπολιτικούς δήμους που το ΑΚΡ διαθέτει πανίσχυρη εκλογική βάση. Σε μια γενικότερη αξιολόγηση παρατηρείται ότι τα ποσοστά του ΟΧΙ είναι αυξημένα σε ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένες πόλεις και μητροπολιτικούς δήμους της Τουρκίας, ενώ αντίθετα τα ποσοστά του ΝΑΙ αυξάνονται εκεί που καταγράφονται σχετικά μικρότεροι πληθυσμοί. Σημαντικό είναι και το δεδομένο ότι στους μητροπολιτικούς δήμους το ΟΧΙ επικράτησε με ποσοστά που κινήθηκαν μεταξύ 51% και 54%, ενώ στις μικρότερες πόλεις που επικράτησε το ΝΑΙ, τα ποσοστά του ήταν μεταξύ 60% και 70%[22]. Συνεπώς η μεγάλη ποσοστιαία διαφορά υπέρ των συνταγματικών αλλαγών στις εν λόγω περιοχές είναι ένας από τους κύριους λόγους της τελικής δύσκολης επικράτησης του ΝΑΙ στο δημοψήφισμα.

Συγκεκριμένα σε 54 νομούς της Τουρκίας στους οποίους ο αριθμός των ψηφοφόρων κυμαίνεται κάτω από 545.000, το ποσοστό του ΝΑΙ% κινήθηκε ήταν περίπου 58%-60%. Σε 17 νομούς της Τουρκίας που ο αριθμός των ψηφοφόρων είναι μεταξύ 545.000 – 1.100.000, το ποσοστό του ΝΑΙ έφτασε μέχρι και το 52%. Σε 8 νομούς της χώρας στους οποίους ο αριθμός των ψηφοφόρων είναι μεταξύ 1.100.000 – 3.000.000, το ποσοστό του ΝΑΙ% μειώθηκε στο 47%. Το ίδιο ισχύει και για τους μεγαλύτερους νομούς όπως η Κωνσταντινούπολη και η Άγκυρα με αριθμό ψηφοφόρων που ξεπερνούν τα 12.000.000. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο μέσος όρος του ΝΑΙ ήταν 49%[23].

Από τα προαναφερθέντα στοιχεία φαίνεται ξεκάθαρα ότι ένα από τα βαθύτερα κοινωνικά ζητήματα που μπορούν να συμβάλουν στην κατανόηση της διαφοροποίησης των πολιτιστικών και άλλων αξιακών κωδίκων είναι το φαινόμενο της αστικοποίησης. Ένα χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ότι από τα περίπου 57-58 εκατομμύρια ανθρώπων που έχουν δικαίωμα ψήφου στις επόμενες εκλογές, περίπου τα 31 εκατομμύρια έχουν μετακινηθεί τα τελευταία 40 χρόνια^[24]. Εξέλιξη που δύσκολα παρατηρείται σε ευρωπαϊκές χώρες, ιδιαίτερα στον προαναφερθέν χρονικό ορίζοντα. Πιο συγκεκριμένα, το 1950, το 70% του πληθυσμού της Τουρκίας (περίπου 21 εκατομμύρια) ζούσε στην ύπαιθρο. Τη δεκαετία του 1970 το ποσοστό αυτό μειώθηκε στο 62% (από περίπου 35 εκατομμύρια πληθυσμό), ενώ το 2002 – την περίοδο που για πρώτη φορά ανέλαβε τη διακυβέρνηση της Τουρκίας το ΑΚΡ – ποσοστό 35% των περίπου 65 εκατομμυρίων, ζούσε στην ύπαιθρο^[25]. Στα τέλη του 2017, περίπου το 40-43% των 81 εκατομμυρίων ζει στις 11 μεγαλουπόλεις, το 37% ζει στις πόλεις και το υπόλοιπο περίπου 20-23% ζει στην ύπαιθρο και τα χωριά^[26]. Στα επόμενα δέκα χρόνια ο πληθυσμός της Τουρκίας αναμένεται να αυξηθεί στα 87 εκατομμύρια, από τα οποία το 65% υπολογίζεται ότι θα συγκεντρωθεί στις μητροπόλεις^[27]. Επομένως η Τουρκία του 2018 είναι μια σχεδόν ολοκληρωτικά «αστικοποιημένη» χώρα, με όλα τα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτιστικά ζητήματα που προκύπτουν από αυτό το είδος του μετασχηματισμού.

Οι δυτικές περιοχές διακρίνονται από την ιστορικά «διασφαλισμένη» αστικοποίηση, από τον έντονο ρυθμό των μεγαλουπόλεων, τον αστικό τρόπο ζωής, την πυκνότητα του πληθυσμού, αλλά και τις πιο ξεκάθαρες διεκδικήσεις γύρω από τα ζητήματα της προστασίας της κοσμικότητας και της ελευθερίας έκφρασης. Χωρίς να σημαίνει απόλυτα ότι οι υπόλοιπες περιοχές της Τουρκίας δεν χαρακτηρίζονται από τις νέες μεγαλουπόλεις που δημιουργούνται τις τελευταίες δεκαετίες, εντούτοις οι δυτικές περιοχές είναι αυτές που εκφράζουν με ιστορικό υπόβαθρο όλα τα κοινωνικά ζητήματα που προκύπτουν από το φαινόμενο της αστικοποίησης. Οι περιοχές της Κεντρικής Ανατολίας και της Μαύρης Θάλασσας είναι αυτές που διακρίνονται περισσότερο από την πυκνότητα θρησκευόμενου πληθυσμού, από τη δημόσια έκφραση της θρησκείας και των παραδόσεων, από το συντηρητικό τρόπο ζωής και από την έντονη παρουσία του κράτους στα ζητήματα της εργοδότησης και της πρόνοιας. Αντίθετα, οι νοτιοανατολικές περιοχές, δηλαδή οι περιοχές των Κούρδων διακρίνονται από την πολιτικοποίηση των αιτημάτων για αναγνώριση της ταυτότητας, αλλά και για οικονομική ευημερία.

Συνεπώς, τα τελευταία χρόνια έχουν προκύψει τρεις διαφορετικές γεωγραφίες τόσο σε επίπεδο πολιτικών επιλογών, ιδεολογικών – πολιτιστικών ταυτοτήτων, αλλά και οικονομικών διεκδικήσεων.

«Γεωγραφικός περιορισμός» της πολιτικής αντιπαράθεσης

Ένα ακόμα σημαντικό χαρακτηριστικό του «εγκλωβισμού» στα τέσσερα πολιτικά κόμματα/τρεις ιδεολογικές ταυτότητες στην Τουρκία, είναι και η μειωμένη γεωγραφική διεύρυνση της πολιτικής αντιπαράθεσης. Το ΑΚΡ, έστω και αν αντιμετωπίζει συγκεκριμένες αδυναμίες/μειωμένα ποσοστά στα δυτικά παράλια και στις νοτιοανατολικές περιοχές της χώρας, εντούτοις συνεχίζει να είναι το μοναδικό κόμμα που δραστηριοποιείται σε πανεθνική κλίμακα. Αντίθετα το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα έχει έντονη παρουσία μόνο στις δυτικές περιοχές και το Δημοκρατικό Κόμμα των Λαών επικρατεί μόνο στις νοτιοανατολικές/κουρδικές περιοχές. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και ο παραλληλισμός όσων τα τελευταία οκτώ τουλάχιστον χρόνια δηλώνουν «αναποφάσιστοι» ή ότι «δεν θα ψηφίσουν» με τις αυξομειώσεις των ποσοστών του ΑΚΡ. Αυτό το δεδομένο οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αυτό το τμήμα των ψηφοφόρων επηρεάζεται καθοριστικά από το τι πράττει ή όχι ο Πρόεδρος της Τουρκίας και το κυβερνών κόμμα και όχι από την αντιπολίτευση.

Οι φυγόκεντρες δυναμικές

Σύμφωνα με διάφορες έρευνες που δημοσιεύθηκαν,την περίοδο από το 2002 μέχρι και το δημοψήφισμα του 2017, προκύπτει ακόμα ένα σημαντικό δεδομένο. Παρόλο που καταγράφεται συσπείρωση των ψηφοφόρων στα συγκεκριμένα τέσσερα κοινοβουλευτικά κόμματα, εντούτοις υπάρχει μια μεγάλη μερίδα περίπου 45.3% που δεν εκφράζει «απόλυτη επιλογή». Το ποσοστό αυτό εντός των ψηφοφόρων της Τουρκίας συγκροτεί ένα «γκρίζο πεδίο»[28]και επηρεάζεται από σχετικά διαφορετικές κοινωνικές και πολιτικές δυναμικές. Αυτοί οι άνθρωποι χαρακτηρίζονται περισσότερο από την προτεραιότητα που δίνουν στην καθημερινή τους επιβίωση, από τον χρόνο που αφιερώνουν στην ικανοποίηση βασικών αναγκών της οικογένειας και από την απομάκρυνση τους από τα κομματικά δρώμενα. Είναι η μερίδα των ψηφοφόρων που σε ποσοστό 50% περίπου, απαντά ότι δεν υπάρχει κανένα πολιτικό κόμμα που να μπορεί να επιλύσει οριστικά τα προβλήματα της χώρας^[29]. Η συγκεκριμένη δυναμική αρχικά παρουσιάζεται ως αντιφατική με την πολωμένη πραγματικότητα της Τουρκίας. Ωστόσο δεν είναι και τόσο αντιφατική εάν ληφθεί υπόψη ότι αυτή η μερίδα της κοινωνίας τελικά κάνει την πολιτική της επιλογή, η οποία όμως στο σημερινό πλαίσιο καθορίζεται από την κατάσταση έκτακτης ανάγκης και την αναπαραγωγή της ανασφάλειας και της αβεβαιότητας. Συνεπώς εκφράζουν την πολιτική τους επιλογή προς την κατεύθυνση της «διατήρησης της κατάστασης τους», αφού δεν διαβλέπουν ολοκληρωμένες νέες επιλογές.

Στην προαναφερθείσα δυναμική που διαμορφώνει το «γκρίζο πεδίο» στους ψηφοφόρους, προστίθεται και η δυναμική των νέων ψηφοφόρων. Στις πρόωρες εκλογές Ιουνίου 2018, οι νέοι ψηφοφόροι υπολογίζονται περίπου στο 1,5 εκατομμύρια[30].Εάν μάλιστα ληφθεί υπόψη και το δεδομένο ότι στο δημοψήφισμα του 2017 το ΝΑΙ επικράτησε με περίπου 1,3 εκατομμύρια ψήφους διαφορά, τότε η σημασία των νέων ψηφοφόρων πολλαπλασιάζεται. Στις εκλογικές αναμετρήσεις του 2015, οι νέοι ψηφοφόροι χαρακτηρίστηκαν περισσότερο από τις δυναμικές τάσεις προς το HDP και τοMHP. Συγκεκριμένα τα δύο αυτά κόμματα ήταν τα μοναδικά που κατάφεραν να συγκεντρώσουν μεγαλύτερο ποσοστό στους νέους ψηφοφόρους σε σύγκριση με το γενικό ποσοστό που κέρδισαν. Ανάμεσα στους νέους ψηφοφόρους το HDPκαι τοMHP κέρδισαν περισσότερο από 20% αντίστοιχα, ενώ το CHP έμεινε στο 10%. Το AKP κατάφερε να κερδίσει 25% στους νέους ψηφοφόρους, ένα ποσοστό που ωστόσο είναι πολύ μειωμένο σε σχέση με το 40% και 49,5% που κέρδισε γενικά στις εκλογές του Ιουνίου και Νοεμβρίου 2015[31]. Η τάση αυτή σε γενικές γραμμές συνεχίστηκε και στο δημοψήφισμα του 2017.

Στις πρόωρες εκλογές του Ιουνίου 2018 θα συμμετάσχουν οι νέοι που γεννήθηκαν την περίοδο 1999-2000. Αυτή η γενιά των νέων μεγάλωσε και ωρίμασε με το ΑΚΡ στην εξουσία[32]. Δεν έχει καμιά άλλη εμπειρία διακυβέρνησης, ούτε και βιώματα της οικονομικής κρίσης και πολιτικής αποσταθεροποίησης των προηγούμενων δεκαετιών. Μαζί με τους ψηφοφόρους ηλικίας 24-34 χρονών, σχηματίζεται μια μεγάλη κοινωνική ομάδα που δεν μπορεί να «συγκινηθεί» ιδιαίτερα από την έντονη προώθηση των έργων υποδομής, των νέων δρόμων, πανεπιστημίων και νοσοκομείων σε κάθε πόλη, γιατί δεν έχει καμιά εμπειρία σύγκρισης με τις περιόδους που αυτά δεν υπήρχαν[33]. Επομένως αυτή η μερίδα της κοινωνίας χαρακτηρίζεται από διαφορετικές απαιτήσεις και αιτήματα σε σχέση με τη διακυβέρνηση της χώρας, την οικονομία και την παγκόσμια ενσωμάτωση.

Το σημαντικότερο στοιχείο που προκύπτει από το σύνολο της μάζας των νεαρών σε ηλικία ψηφοφόρων είναι ότι ένα κομμάτι τους εισέρχεται στην κατηγορία των «λευκών δεξιών» ψηφοφόρων του ΑΚΡ. Νεαροί με πανεπιστημιακή μόρφωση, κατάφεραν να διασφαλίσουν ένα ανώτερο βιοτικό επίπεδο σε σχέση με τις συντηρητικές τους οικογένειες. Σε πολλές περιπτώσεις αυτοπροσδιορίζονται ως θρησκευόμενοι ή ακόμα και εθνικιστές, αλλά δεν ταυτίζονται απόλυτα σε κομματικό επίπεδο. Υπογραμμίζουν την ατομικότητα τους και ψηφίζουν με πολύ διαφορετικά κριτήρια από το οικογενειακό τους περιβάλλον[34]. Με λίγα λόγια αυτή είναι η μερίδα της κοινωνίας που σε μεγάλο βαθμό είναι το αποτέλεσμα των πεπραγμένων της μακρόχρονης διακυβέρνησης του ΑΚΡ. Όμως αυτή τη στιγμή, η ίδια εξουσία δεν μπορεί ούτε να ελέγξει, αλλά ούτε και να κατανοήσει επακριβώς τις δυναμικές αυτής της κοινωνικής ομάδας με αποτέλεσμα να δημιουργούνται εστίες αμφισβήτησης και ερωτηματικών.

Ο κάθετος και οριζόντιος άξονας της πόλωσης

Όλα τα προαναφερθέντα στοιχεία οδηγούν στο συμπέρασμα ότι από το 2002 και μετά η Τουρκία έχει οδηγηθεί σε μια συγκεκριμένη πόλωση που αναπτύσσεται σε ένα κάθετο άξονα και ένα οριζόντιο με φαινομενικά διαφορετικές αντιπαραθέσεις. Στον κάθετο άξονα ξεχωρίζει η οικονομική διαφοροποίηση μεταξύ των περιοχών, η οποία όμως παράγει συγκεκριμένες πολιτικές θέσεις, ιδεολογικές αντιλήψεις και εκλογικές συμπεριφορές. Στις δυτικές περιοχές και σε αυτές των μεσογειακών παραλίων της Τουρκίας, καταγράφεται ισχυρότερη οικονομική ανάπτυξη και έντονη αστικοποίηση. Είναι οι περιοχές που δέχονται νέο πληθυσμό. Συνεπώς η πολιτικοποίηση μεγάλου μέρους των ψηφοφόρων αυτών των περιοχών χαρακτηρίζεται από αιτήματα που σχετίζονται με τον τρόπο ζωής και το αξιακό σύστημα που παράγει η αστικοποίηση.

Στις περιοχές που κυριαρχεί σε μεγαλύτερο βαθμό το ΑΚΡ και το ΜΗΡ, δηλαδή στην κεντρική Ανατολία και Μαύρη Θάλασσα, η οικονομική ανάπτυξη χαρακτηρίζεται περισσότερο από διεκδικήσεις για περισσότερη μεγέθυνση και όχι για ένα δικαιότερο διαμοιρασμό των εισοδημάτων. Είναι περιοχές που ιστορικά αναπτύσσονταν πιο αργά από τις δυτικές, συνεχίζουν έστω και σε μειωμένο βαθμό να «χάνουν» πληθυσμό προς τις ανεπτυγμένες πόλεις, ενώ έχουν έντονα τα στοιχεία του συντηρητισμού ως του καθοριστικότερου γνωρίσματος του αξιακού πλαισίου. Αντίθετα στις νοτιοανατολικές/κουρδικές περιοχές είναι πιο έντονο το φαινόμενο της φτώχιας και παράλληλα είναι το επίκεντρο των πολιτικών ασφάλειας και κρατικής καταστολής. Επομένως η πόλωση εκφράζεται σε πολλαπλάσιους άξονες σε σύγκριση με άλλες περιοχές της Τουρκίας[35].

Στον οριζόντιο άξονα ξεχωρίζει η πόλωση των ταυτοτήτων. Η «κοσμική» Τουρκία, η «κουρδική» Τουρκία βρίσκονται στα δύο γεωγραφικά άκρα, ενώ η γεωγραφία της πρόσμιξης του σουνιτικού Ισλάμ και του τουρκιστικού εθνικισμού βρίσκεται στο κέντρο της χώρας.Συνεπώς η συνεργασία του ΑΚΡ με το ΜΗΡ μπορεί να ερμηνευθεί και ως αποτέλεσμα ευρύτερων κοινωνικών διαδικασιών. Στις συγκεκριμένες περιοχές της Τουρκίας υπάρχει γενικά μια κοινή κοσμοαντίληψη βασισμένη σε συντηρητικούς άξονες. Οι ψηφοφόροι των συγκεκριμένων περιοχών διατηρούν τις διαφοροποιήσεις τους, αλλά εντάσσονται σε ένα μεγαλύτερο πλαίσιο που καθορίζεται διαχρονικά από τα βασικά συστατικά της τουρκικής δεξιάς. Ο συντηρητισμός, το Ισλάμ και ο εθνικισμός είναι τα συστατικά που επικρατούν στην πολιτικοποίηση αυτής της μερίδας της κοινωνίας. Εάν ληφθούν υπόψη τα εκλογικά αποτελέσματα γίνεται κατανοητό ότι στην συγκεκριμένη γεωγραφία επικρατούν «δύο κόμματα και μια εκλογική βάση»[36].

Ο κάθετος, αλλά και ο οριζόντιος άξονας της πόλωσης εκφράζεται περίπου με τον ίδιο τρόπο πολιτικά στις εκλογές από το 2002 μέχρι και σήμερα. Στις αναπτυγμένες περιοχές παρατηρείται υψηλή συσπείρωση της κοσμικής ταυτότητας, στις αναπτυσσόμενες περιοχές καταγράφεται η ισχυρή παρουσία όλων των συνιστωσών της δεξιάς και στην νοτιοανατολική Τουρκία ξεχωρίζει το κουρδικό κίνημα και οι ευρύτερες συμμαχίες του με την Αριστερά. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο προκύπτει μια ιδιαίτερα δύσκολη πραγματικότητα «αποστάσεων» μεταξύ των διαφορετικών περιοχών της Τουρκίας. Οι νοτιοανατολικές/κουρδικές περιοχές πολιτικοποιούνται μέσα από τις διεκδικήσεις της κουρδικής ταυτότητας και των αιτημάτων για περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη. Η κεντρική Ανατολία και η Μαύρη Θάλασσα διακρίνεται από διεκδικήσεις περισσότερου μερίσματος στην οικονομία, ενώ οι δυτικές περιοχές από τον πιο ώριμο αστικό τρόπο ζωής. Επομένως για τα ίδια πολιτικά ζητήματα, οι αντιδράσεις του πληθυσμού παρουσιάζουν εξαιρετικά διαφοροποιημένο περιεχόμενο. Η κατάσταση στη Συρία και οι συνέπειες της για την Τουρκία, η αντίδραση του κράτους σε σχέση με την αυτονόμηση των Κούρδων στα βόρεια της Συρίας ή σε σχέση με την Ε.Ε, είναι εξελίξεις που παράγουν εντελώς αντίθετες και συγκρουσιακές πολιτικές θέσεις στους τρεις προαναφερθέντες γεωγραφικούς άξονες της χώρας[37]. Αυτή η «ιδεολογική διχοτόμηση» της χώρας σημαίνει παράλληλα ότι τα τελευταία χρόνια έχει αμφισβητηθεί η έννοια και τα πεδία της «κοινής ζωής».

Η «μονιμότητα» της συγκεκριμένης πολιτικής έκφρασης από το 2002 και μετά μπορεί να γίνει κατανοητή εάν ληφθεί υπόψη (και) το γεγονός ότι η ανισορροπία της καπιταλιστικής ανάπτυξης της Τουρκίας  – με την πρωτοκαθεδρία των δυτικών περιοχών, την ταξική μετακίνηση προς τα πάνω της κεντρικής Ανατολίας και την υπανάπτυξη των κουρδικών περιοχών – καταγράφεται ήδη από το 19^οαιώνα και επομένως εκφράζει μέρος της ιστορίας της νεωτερικότητας του χώρου.

Συμπερασματικά

Είναι γεγονός ότι η εκλογική συμμαχία ΑΚΡ-ΜΗΡ και η υποψηφιότητα Erdoğan ξεκίνησαν την προεκλογική εκστρατεία με ξεκάθαρα πλεονεκτήματα. Αυτά σχετίζονται κυρίως με τον ολοκληρωτικό έλεγχο των ΜΜΕ, την εκμετάλλευση της κρατικής εξουσίας και την αναπαραγωγή του καθεστώτος έκτακτης ανάγκης. Παράλληλα ο συγκεκριμένος συνασπισμός διακρίνεται από μια ισχυρή εκλογική βάση που παρουσιάζει περισσότερη ομοιογένεια από την αντιπολίτευση. Όμως η ιδεολογική ομοιογένεια του συνασπισμού της σημερινής εξουσίας δεν είναι απόλυτη, ούτε και οριστική. Περικλείει φυγόκεντρες δυναμικές, οι οποίες ανατροφοδοτούνται από την φθορά της μακρόχρονης εξουσίας, την οικονομική και κοινωνική αποσταθεροποίηση που βιώνει η χώρα.

Ο τρόπος και η χρονική συγκυρία προκήρυξης των πρόωρων εκλογών είναι από μόνα τους στοιχεία που δείχνουν ότι ο Erdoğan συνειδητοποιεί πλήρως ότι τόσο η σημερινή κοινωνικοοικονομική κατάσταση, όσο και οι «λεπτομέρειες» του προεδρικού συστήματος και του νέου εκλογικού νόμου, δεν διασφαλίζουν εύκολη επικράτηση. Η περίοδος που η ηγεμονία του ΑΚΡ ήταν διευρυμένη, φαίνεται ότι έχει λήξει. Η εξουσία Erdoğan βρίσκεται ενώπιον μιας κρισιακής κατάστασης. Τα δεδομένα αυτά δεν αθροίζονται αυτόματα σε μια άμεση πολιτική και εκλογική ήττα. Αντίθετα οι χειρισμοί του Erdoğan, οι οποίοι παραπέμπουν περισσότερο σε μια προσπάθεια μεταφοράς των συνεπειών της κρίσης στο «ακαθόριστο μέλλον», ίσως μπορούν να διασφαλίσουν ακόμα μια εκλογική επικράτηση. Ωστόσο δεν μπορούν να παγώσουν την κοινωνική διαφοροποίηση.

Το τελικό αποτέλεσμα της κάλπης επηρεάζεται εν πολλοίς από την μερίδα των ψηφοφόρων του ΑΚΡ που τα τελευταία χρόνια «παίρνει αποστάσεις» από την προηγούμενη ακλόνητη αφοσίωση. Οι ψηφοφόροι αυτοί θα κρίνουν σε μεγάλο βαθμό όχι μόνο την έγκριση του οράματος του Erdoğan για την προεδρία της χώρας, αλλά και τις ισορροπίες εντός Εθνοσυνέλευσης. Την ίδια βαρύτητα θα έχουν και οι Κούρδοι ψηφοφόροι. Ένα μεγάλο κομμάτι της κουρδικής πραγματικότητας εξακολουθεί να είναι «επικριτικά σιωπηλό» απέναντι στη συνεργασία του ΑΚΡ με το ΜΗΡ καθώς και έναντι της αντιμετώπισης του τουρκικού κράτους σε όλες τις μεγάλες «κουρδικές στιγμές» της περιφέρειας, όπως το δημοψήφισμα στο βόρειο Ιράκ. Ταυτόχρονα, ενώ ο συνασπισμός ΑΚΡ-ΜΗΡ κινείται περισσότερο με επίκεντρο την ιδέα ενός ισχυρού κράτους, η αντιπολίτευση μετά από πολλά χρόνια προσπαθεί να σταθεροποιήσει τις διεκδικήσεις της στον άξονα της δημοκρατίας και της δικαιοσύνης.

Ακριβώς λόγω των προαναφερθέντων ερωτηματικών βασικός στόχος του Erdoğan δεν είναι μόνο η επικράτηση στις προεδρικές, αλλά και η διασφάλιση της πλειοψηφίας των εδρών της Εθνοσυνέλευσης από τη συνεργασία ΑΚΡ-ΜΗΡ. Γιατί σε διαφορετική περίπτωση, είναι γεγονός ότι η διεκδικούμενη εμπέδωση του προεδρικού συστήματος και του νέου ιδεολογικού εποικοδομήματος της Τουρκίας, θα αντιμετωπίσουν διαφορετικές προοπτικές.

Νίκος Μούδουρος

Μεταδιδακτορικός Συνεργάτης, Τμήμα Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών Πανεπιστήμιο Κύπρου

Το κείμενο έχει δημοσιευθεί σε δύο μέρη στην εφημερίδα Ο Φιλελεύθερος

ΜΕΡΟΣ Α’, 20 Μαϊου 2018

ΜΕΡΟΣ Β’, 27 Μαϊου 2018

 ΠΗΓΕΣ:

[2]Bekir Ağırdır, “Kentlileşmiş, dönüşmüş toplum”,T24, 18.04.2018, http://t24.com.tr/yazarlar/bekir-agirdir/kentlilesmis-donusmus-toplum,19515

[3]“Dimensions of polarization in Turkey 2017”, Istanbul Bilgi University, 6.2.2018.

[4]Bekir Ağırdır, “Kentlileşmiş, dönüşmüş toplum”,T24, 18.04.2018, http://t24.com.tr/yazarlar/bekir-agirdir/kentlilesmis-donusmus-toplum,19515

[5]Emre Erdoğan, “Dimensions of Polarization in Turkey: Social Distance, Perceived Moral Superiority, and Political Intolerance”, GMF, No. 003, 2018, pp. 1-2.

[6]İnan Ketenciler, “KONDA Genel Müdürü Bekir Ağırdır: ‘Ülkenin sorunlarını bu siyasi aktörler çözemeyecek’ diyen bir yüzde 40 var!”, T24, 5.3.2018, http://t24.com.tr/haber/konda-genel-muduru-bekir-agirdir-ulkenin-sorunlarini-bu-siyasi-aktorler-cozemeyecek-diyen-bir-yuzde-40-var,573328

[7]İnan Ketenciler, “KONDA Genel Müdürü Bekir Ağırdır: ‘Ülkenin sorunlarını bu siyasi aktörler çözemeyecek’ diyen bir yüzde 40 var!”, T24, 5.3.2018, http://t24.com.tr/haber/konda-genel-muduru-bekir-agirdir-ulkenin-sorunlarini-bu-siyasi-aktorler-cozemeyecek-diyen-bir-yuzde-40-var,573328

[8]İnan Ketenciler, “KONDA Genel Müdürü Bekir Ağırdır: ‘Ülkenin sorunlarını bu siyasi aktörler çözemeyecek’ diyen bir yüzde 40 var!”, T24, 5.3.2018, http://t24.com.tr/haber/konda-genel-muduru-bekir-agirdir-ulkenin-sorunlarini-bu-siyasi-aktorler-cozemeyecek-diyen-bir-yuzde-40-var,573328

[9]“İstanbul Ekonomi Araştırma: Halkın yüzde 60’ı 100 bin imzayla adaylıktan habersiz”, T24, 29.4.2018, http://t24.com.tr/haber/istanbul-ekonomi-arastirma-halkin-yuzde-60i-100-bin-imzayla-adayliktan-habersiz,616672

[10]Το φιλοκουρδικό HDP συμμετείχε στις εκλογικές αναμετρήσεις από το 2002 με διαφορετικές ονομασίες.

[11]“1 Kasım Türkiye Geneli Seçim Sonuçları”,https://secim.haberler.com/2015/

[12]Στις γενικές εκλογές το 2002 μόνο δύο κόμματα μπήκαν στην Εθνοσυνέλευση. Το ΑΚΡ το οποίο κέρδισε 34,4% (365 έδρες) και σχημάτισε μονοκομματική κυβέρνηση. Το άλλο ήταν το CHPτο οποίο κέρδισε 19,4% (177 έδρες). Οι υπόλοιπες 8 έδρες διαμοιράστηκαν σε ανεξάρτητους. Στοιχεία από: https://www.yenisafak.com/secim-2002/secim-sonuclari

[13]Χαρακτηριστικά στις γενικές εκλογές Ιουνίου 2015, υπήρχαν 12 κομματικοί συνδυασμοί των οποίων τα ποσοστά περιορίστηκαν από 0,1% μέχρι και 2,2%. Στις επαναληπτικές γενικές εκλογές Νοεμβρίου 2015 υπήρχαν 11 κομματικοί συνδυασμοί των οποίων τα ποσοστά περιορίστηκαν από 0,1% μέχρι και 0,7%. Μεταξύ άλλων στοιχεία από:https://www.yenisafak.com/secim-2015/secim-sonuclari,https://www.yenisafak.com/secim-2015-kasim/secim-sonuclari, Bekir Ağırdır, “Kimliklere sıkışmış ve kutuplaşmış siyasi zeminde bir Türkiye fotoğrafı: En büyük parti gri alandakiler!”, T24, 17.4.2018, http://t24.com.tr/yazarlar/bekir-agirdir/kimliklere-sikismis-ve-kutuplasmis-siyasi-zeminde-bir-turkiye-fotografi-uc-farkli-siyasi-cografya,19510

[14]Bekir Ağırdır, “Kimliklere sıkışmış ve kutuplaşmış siyasi zeminde bir Türkiye fotoğrafı: En büyük parti gri alandakiler!”, T24, 17.4.2018, http://t24.com.tr/yazarlar/bekir-agirdir/kimliklere-sikismis-ve-kutuplasmis-siyasi-zeminde-bir-turkiye-fotografi-uc-farkli-siyasi-cografya,19510

[15]Ο πίνακας έγινε από την εταιρεία ερευνών KONDAκαι βασίζεται στα δεδομένα που δημοσίευσε το Υπουργείο Ανάπτυξης της Τουρκίας το 2011. Βλέπετε: Bekir Ağırdır, “Referandumda sonuç ile tabloyu belirleyen küresel ve yerel dinamikler”, T24, 28.4.2017,http://t24.com.tr/yazarlar/bekir-agirdir/referandumda-sonucu-ve-tabloyu-belirleyen-kuresel-ve-yerel-dinamikler,17121. Η ίδια ακριβώς πραγματικότητα προκύπτει και σε άλλες πιο πρόσφατες έρευνες που έγιναν σε σχέση με την κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη περιοχών της Τουρκίας. Για παράδειγμα: Erhan Gül, Bora Çevik, “2013 Verileriyle Türkiye’de İllerin Gelişmişlik Düzeyi Araştırması”, Türkiye İş Bankası: İktisadi Araştırmalar Bölümü, Nisan 2015.

[16]KONDA, Nisan ’17 Barometresi. 16 Nisan Sandık ve Seçmen Analizi, 1 Mayıs 2017, p. 16.

[17]KONDA, Nisan ’17 Barometresi. 16 Nisan Sandık ve Seçmen Analizi, 1 Mayıs 2017, p. 17.

[18]Bekir Ağırdır, “Kimliklere sıkışmış ve kutuplaşmış siyasi zeminde bir Türkiye fotoğrafı: En büyük parti gri alandakiler!”, T24, 17.4.2018, http://t24.com.tr/yazarlar/bekir-agirdir/kimliklere-sikismis-ve-kutuplasmis-siyasi-zeminde-bir-turkiye-fotografi-uc-farkli-siyasi-cografya,19510

[19]Bekir Ağırdır, “Kimliklere sıkışmış ve kutuplaşmış siyasi zeminde bir Türkiye fotoğrafı: En büyük parti gri alandakiler!”, T24, 17.4.2018, http://t24.com.tr/yazarlar/bekir-agirdir/kimliklere-sikismis-ve-kutuplasmis-siyasi-zeminde-bir-turkiye-fotografi-uc-farkli-siyasi-cografya,19510

[20]Bekir Ağırdır, “Kimliklere sıkışmış ve kutuplaşmış siyasi zeminde bir Türkiye fotoğrafı: En büyük parti gri alandakiler!”, T24, 17.4.2018, http://t24.com.tr/yazarlar/bekir-agirdir/kimliklere-sikismis-ve-kutuplasmis-siyasi-zeminde-bir-turkiye-fotografi-uc-farkli-siyasi-cografya,19510

[21]Serpil İlgün, “Ağırdır: Tercihlerimizi beklentiler değil korkular belirledi”, Evrensel, 20.4.2017, https://www.evrensel.net/haber/316520/agirdir-tercihlerimizi-beklentiler-degil-korkular-belirledi

[22]KONDA, Nisan ’17 Barometresi. 16 Nisan Sandık ve Seçmen Analizi, 1 Mayıs 2017, p. 5.

[23]KONDA, Nisan ’17 Barometresi. 16 Nisan Sandık ve Seçmen Analizi, 1 Mayıs 2017, p. 11.

[24]Bekir Ağırdır, “Kentlileşmiş, dönüşmüş toplum”,T24, 18.04.2018, http://t24.com.tr/yazarlar/bekir-agirdir/kentlilesmis-donusmus-toplum,19515

[25]Bekir Ağırdır, “Komşuluğun yeni halleri”, T24, 08.05.2017, http://t24.com.tr/yazarlar/komsu/komsulugun-yeni-halleri,17195

[26]Bekir Ağırdır, “Kentlileşmiş, dönüşmüş toplum”,T24, 18.04.2018, http://t24.com.tr/yazarlar/bekir-agirdir/kentlilesmis-donusmus-toplum,19515

[27]Bekir Ağırdır, “Kentlileşmiş, dönüşmüş toplum”,T24, 18.04.2018, http://t24.com.tr/yazarlar/bekir-agirdir/kentlilesmis-donusmus-toplum,19515

[28]“TÜ-SES raporu: AK Parti’nin çekirdek seçmeni yüzde 21,6”, Gazeteduvar, 12.4.2018, https://www.gazeteduvar.com.tr/politika/2018/04/12/tu-ses-raporu-ak-partinin-cekirdek-oyu-yuzde-21-6/

[29]Bekir Ağırdır, “Kimliklere sıkışmış ve kutuplaşmış siyasi zeminde bir Türkiye fotoğrafı: En büyük parti gri alandakiler!”, T24, 17.4.2018, http://t24.com.tr/yazarlar/bekir-agirdir/kimliklere-sikismis-ve-kutuplasmis-siyasi-zeminde-bir-turkiye-fotografi-uc-farkli-siyasi-cografya,19510

[30]“1 milyon 585 bin seçmen ilk kez sandığa gidecek”, Habertürk, 22.4.2018, http://www.haberturk.com/1-milyon-585-bin-secmen-ilk-kez-sandiga-gidecek-1930017

[31]İrfan Bozan, “2019’da genç seçmen kime oy verecek?”, Deutsche Welle Türkçe, 9.3.2018, http://www.dw.com/tr/2019da-genç-seçmen-kime-oy-verecek/a-42895003

[32]Elif Çakır, “Türkiye’de değişen sosyoloji ve ‘beyaz sağ seçmen’”, Karar, 5.5.2017, http://www.karar.com/yazarlar/elif-cakir/turkiyede-degisen-sosyoloji-ve-beyaz-sag-secmen-3928

[33]Elif Çakır, “Türkiye’de değişen sosyoloji ve ‘beyaz sağ seçmen’”, Karar, 5.5.2017, http://www.karar.com/yazarlar/elif-cakir/turkiyede-degisen-sosyoloji-ve-beyaz-sag-secmen-3928

[34]Elif Çakır, “Türkiye’de değişen sosyoloji ve ‘beyaz sağ seçmen’”, Karar, 5.5.2017, http://www.karar.com/yazarlar/elif-cakir/turkiyede-degisen-sosyoloji-ve-beyaz-sag-secmen-3928

[35]KONDA, Nisan ’17 Barometresi. 16 Nisan Sandık ve Seçmen Analizi, 1 Mayıs 2017, p. 22.

[36]İrfan Bozan, “2019’a doğru seçmen nabzı: ANAR Araştırma Genel Müdürü İbrahim Uslu ile söyleşi”, Medyascope.tv, 23.2.2018, http://medyascope.tv/2018/02/23/2019a-dogru-secmen-nabzi-anar-arastirma-genel-muduru-ibrahim-uslu-ile-soylesi/

[37]KONDA, Nisan ’17 Barometresi. 16 Nisan Sandık ve Seçmen Analizi, 1 Mayıs 2017, p. 23.