Τουρκοκύπριοι: Αυτοί οι απρόθυμοι Μουσουλμάνοι

Οι ανησυχίες του ΑΚΡ για την τουρκοκυπριακή κοσμικότητα

Το καλοκαίρι του 2011 τότε Πρωθυπουργός της Τουρκίας ο Έρντογαν επισκέφθηκε τα κατεχόμενα για σειρά επαφών, οι οποίες όμως χαρακτηρίζονταν από τις ιδιαίτερες συγκυρίες της εποχής. Όπως και σήμερα, έτσι και τότε ήταν μια περίοδος κορύφωσης της έντασης μεταξύ Τουρκοκυπρίων-Άγκυρας εξαιτίας της επιβολής του οικονομικού πρωτοκόλλου. Είχαν προηγηθεί οι μεγάλες κινητοποιήσεις της συνδικαλιστικής πλατφόρμας ενάντια στα μέτρα λιτότητας τον Ιανουάριο και τον Μάρτιο του ίδιου έτους, όπως και η γνωστή δήλωση του Έρντογαν με την οποία χαρακτήριζε τους Τουρκοκύπριους ως «τρόφιμους – αναγιωτούς». Σε αυτό το ιδιαίτερο πλαίσιο της τότε επίσκεψης, ο Έρντογαν είπε πολλά και αποκαλυπτικά. Μεταξύ άλλων υπενθύμισε και την βασική – πολλές φορές «ανομολόγητη» – αντίληψη που διατηρεί μέχρι σήμερα το ισλαμικό κίνημα της Τουρκίας για την Τουρκοκυπριακή κοινότητα και την σχέση της με την θρησκεία. Μιλώντας σε Τουρκοκύπριους δημοσιογράφους, ο τότε Πρωθυπουργός υπογράμμισε: «Η Βόρεια Κύπρος είναι μια τουρκική και μουσουλμανική χώρα. Θα πρέπει να είμαστε περήφανοι για αυτά μας τα χαρακτηριστικά και να μην έχουμε αμφιβολίες στο να τα προωθούμε. Τη στιγμή που η Ελληνοκυπριακή πλευρά δείχνει τόση αφοσίωση στους δεσμούς της με την Εκκλησία, εμείς θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε περισσότερο τις πολιτιστικές μας ιδιαιτερότητες με ακόμα περισσότερα τζαμιά και ακόμα περισσότερη θρησκευτική εκπαίδευση».

Αυτή φυσικά δεν ήταν η μοναδική δήλωση με το συγκεκριμένο περιεχόμενο. Από τότε μέχρι σήμερα συχνά-πυκνά αξιωματούχοι της κυβέρνησης του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) θέτουν ερωτήματα σε σχέση με το βαθμό και την ποιότητα της θρησκευτικότητας των Τουρκοκυπρίων. Μάλιστα όπως φαίνεται και από την προαναφερθείσα αντίδραση Έρντογαν, η σύγκριση με την Ελληνοκυπριακή κοινότητα στο πεδίο του θρησκευτικού συντηρητισμού αποτελεί ένα από τα πολλά εργαλεία πολιτικών στοχεύσεων για έναν ευρύτερο πολιτισμικό μετασχηματισμό των Τουρκοκυπρίων. Η αναφορά σε «ακόμα περισσότερα τζαμιά και θρησκευτική εκπαίδευση», ήταν και παραμένει ένδειξη της καχυποψίας με την οποία αντιμετωπίζει η σημερινή εξουσία στην Άγκυρα την σχέση της Τουρκοκυπριακής κοινότητας με το Ισλάμ. Ακριβώς λόγω του ότι στην αντίληψη του ΑΚΡ οι Τουρκοκύπριοι είναι, στην καλύτερη περίπτωση, «απρόθυμοι Μουσουλμάνοι» αναπτύσσεται μια στρατηγική κοινωνικής μηχανικής με απώτερο στόχο την δημόσια και ως εκ τούτου πολιτικό-οικονομική ενίσχυση του σουνιτικού Ισλάμ σε μια κατεξοχήν κοσμική κοινωνία. Είναι λοιπόν αναμενόμενο, ότι τόσο ο τρόπος επιβολής της θρησκείας στο δημόσιο χώρο των Τουρκοκυπρίων, όσο και το περιεχόμενο με το οποίο προωθείται από το ΑΚΡ το ισλαμικό δόγμα, να μετατρέπονται σε στοιχεία ξένα και απειλητικά για την ύπαρξη της κοινότητας στην Κύπρο. Με λίγα λόγια, οι σημερινές αντιδράσεις μιας μεγάλης μερίδας των Τουρκοκυπρίων ενάντια σε αυτό τον αποικιοκρατικού τύπου «εκπολιτισμό» της κυβέρνησης της Τουρκίας, δεν είναι ούτε νέα, αλλά ούτε και τυχαία. Μάλιστα η σημερινή συγκυρία της κατάρρευσης των συνομιλιών για επίλυση του Κυπριακού, πολλαπλασιάζει την αγωνία πολλών στην Τουρκοκυπριακή κοινότητα σε σχέση με το πως θα θελήσει να εκμεταλλευτεί η Άγκυρα το «πολιτικό κενό» και να προωθήσει επιπλέον μέτρα θρησκευτικοποίησης της κοινωνίας και των θεσμών.

Η πρώτη φάση των θρησκευτικών επιβολών του ΑΚΡ στα κατεχόμενα

Είναι γεγονός ότι οι ισλαμικές πιέσεις ενάντια στην Τουρκοκυπριακή κοινότητα αυξάνονταν σε συγκυρίες που και στην Τουρκία ενισχύονταν τα ισλαμικά κόμματα. Χαρακτηριστική στην συλλογική μνήμη των Τουρκοκυπρίων και ιδιαίτερα των κομμάτων της Αριστεράς και της κεντροαριστεράς είναι η περίοδος ενίσχυσης του Κόμματος Ευημερίας του Νετζμεττίν Έρμπακαν στην Τουρκία, ιδιαίτερα κατά τη δεκαετία του 1990. Τότε ήταν αξιοσημείωτη η δραστηριοποίηση πολλών νέων για την εποχή ισλαμικών οργανώσεων στα κατεχόμενα, αλλά και η οικονομική τους ενίσχυση μέσα από τους επιχειρηματικούς κύκλους του λεγόμενου ισλαμικού κεφαλαίου. Χαρακτηριστική ήταν και η απογοήτευση του ίδιου του Έρμπακαν για την απουσία θρησκευτικών εκπαιδευτικών θεσμών που να αναλάμβαναν να διαπαιδαγωγήσουν τους εν πολλής θρησκευτικά «χαλασμένους» Τουρκοκύπριους. Όμως η εντατικοποίηση της προσπάθειας για δημόσια ενίσχυση του Ισλάμ στα βόρεια της Κύπρου, καταγράφεται με την επικράτηση του ΑΚΡ στην Τουρκία.

Με την άνοδο του κόμματος του Έρντογαν στην εξουσία και ιδιαίτερα μετά την αποτυχία των δημοψηφισμάτων του 2004 στην Κύπρο, πολλαπλασιάζεται εκ νέου η ισλαμική δραστηριότητα με την εμφάνιση νέων οργανώσεων όπως η Επιτροπή Τουρκο-Ισλαμικής Κουλτούρας. Την ίδια περίοδο αυξάνονται και δραστηριότητες όπως η αποστολή παιδιών στην Τουρκία τους καλοκαιρινούς μήνες για μαθήματα Κορανίου. Οι συγκεκριμένες δραστηριότητες απευθύνονταν σχεδόν κατά αποκλειστικότητα στον πληθυσμό των εποίκων. Το 2009 καταγράφεται μια νέα ουσιαστική τομή. Με την εκλογική επικράτηση του Κόμματος Εθνικής Ενότητας στην Τουρκοκυπριακή κοινότητα και την απομάκρυνση του Ρεπουμπλικανικού Τουρκικού Κόμματος, επαναφέρεται στο προσκήνιο η έστω συγκυριακή συνεργασία τμημάτων του τουρκοκυπριακού εθνικισμού με το τουρκικό πολιτικό Ισλάμ. Ο συνδυασμός της περαιτέρω ενίσχυσης του ΑΚΡ στην Τουρκία με την άνοδο της Δεξιάς στην Τουρκοκυπριακή κοινότητα, συγκρότησε προϋποθέσεις για νέες σοβαρές εξελίξεις σε σχέση με την ένταση της ισλαμικής δραστηριοποίησης. Με λίγα λόγια, η καθιέρωση του ΑΚΡ στην εξουσία στην Τουρκία, η ομαλότερη επιβολή του θρησκευτικού συντηρητισμού στη χώρα μετά από τρεις συνεχόμενες εκλογικές επιτυχίες, καθώς και η αλλαγή ισορροπιών στα κατεχόμενα με την ενίσχυση της Δεξιάς, ήταν βασικοί παράγοντες που συνέβαλαν στην επιτάχυνση της ισλαμικής παρουσίας.

Χαρακτηριστικές αυτής της πραγματικότητας, ήταν οι πολιτικές αποφάσεις και μέτρα που λήφθηκαν από την «κυβέρνηση» του Κόμματος Εθνικής Ενότητας από το 2009. Συγκεκριμένα, το καλοκαίρι του 2009 άρχισαν τα καλοκαιρινά μαθήματα Κορανίου στα κατεχόμενα, ενώ κατά την σχολική χρονιά 2009-2010 το μάθημα των θρησκευτικών επαναφέρεται ως υποχρεωτικό στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Την ίδια ακαδημαϊκή χρονιά το Συμβούλιο Ανώτατης Εκπαίδευσης της Τουρκίας αποφάσισε να προσθέσει στις θέσεις για τα Πανεπιστήμια προς τους υπηκόους της «ΤΔΒΚ» επιπρόσθετες θέσεις για ανώτερες θεολογικές σχολές. Το 2010 υπογράφηκε μεταξύ Τουρκίας και ψευδοκράτους, το πρωτόκολλο για την ανέγερση ισλαμικού συγκροτήματος στη Λευκωσία. Παράλληλα λήφθηκαν αποφάσεις που άρχισαν να υλοποιούνται σχετικά με την δημιουργία Θεολογικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο Εγγύς Ανατολής, τη δημιουργία του ιεροδιδασκαλείου Χαλά Σουλτάν στην Μια Μηλιά, ενώ το Νοέμβριο του 2010 εμφανίστηκε για μια σύντομη περίοδο και το θρησκευτικό τηλεοπτικό κανάλι Sufı T.V με στόχο την «πνευματική και πολιτιστική καλλιέργεια των Τουρκοκυπρίων».

Η δεύτερη φάση των θρησκευτικών επιβολών του ΑΚΡ στα κατεχόμενα

Η δεύτερη και πιο συγκροτημένη φάση προσπάθειας του ΑΚΡ για ένα γενικό πολιτισμικό μετασχηματισμό των κατεχομένων, καταγράφεται ιδιαίτερα την περίοδο από το 2014 μέχρι και σήμερα. Συμπίπτει μάλιστα με την επάνοδο της τουρκοκυπριακής Δεξιάς στην «κυβέρνηση», ενώ την ίδια στιγμή σημείο καμπής μπορεί να θεωρηθεί και το κενό που έχει δημιουργηθεί το τελευταίο χρονικό διάστημα στις διαπραγματεύσεις για επίλυση του Κυπριακού. Το ποιοτικά νέο στοιχείο που αναδεικνύεται στις πρόσφατες ενέργειες της τουρκικής κυβέρνησης, είναι η προώθηση μιας πιο ολοκληρωμένης στρατηγικής με επίκεντρο την νεολαία. Σε πρώτη φάση το πακέτο των νέων μέτρων που προωθούνται, προσανατολίζονται ξανά προς τον πληθυσμό των εποίκων όμως επεκτείνονται και στην αλλαγή παραδοσιακών τουρκοκυπριακών θεσμών που λειτουργούν μέχρι σήμερα ως προπύργια υπεράσπισης της κοσμικής νοοτροπίας της κοινότητας και του σχετικά υψηλού βαθμού ανοχής που επιδεικνύει στην θρησκευτική διαφορετικότητα. Βασικά χαρακτηριστικά των πολιτικών μέτρων που προωθεί το ΑΚΡ σε συνεργασία με την «κυβέρνηση» του Κόμματος Εθνικής Ενότητας και του Δημοκρατικού, είναι τα εξής:

• Όπως είναι ήδη γνωστό, τα τελευταία δύο χρόνια δημιουργήθηκε και λειτουργεί το «γραφείο νεολαίας» που αποτελεί ουσιαστικά τμήμα του Υπουργείου Νεολαίας και Αθλητισμού της Τουρκίας. Η λειτουργία του συγκεκριμένου τμήματος στα κατεχόμενα συμβολίζει την απευθείας μεταφορά κρατικών θεσμών εξουσίας της Τουρκίας στη βόρεια Κύπρο και επομένως συνιστά σημαντική διαφοροποίηση με την προηγούμενη τακτική προώθησης πολιτικών μέσα από υφιστάμενους τουρκοκυπριακούς θεσμούς εξουσίας. Το συγκεκριμένο γραφείο φαίνεται να ήταν ανάμεσα στις δομές που πρωταγωνίστησαν στην διοργάνωση της πρόσφατης «εκδρομής νέων στα Δαρδανέλια», η οποία και προκάλεσε σφοδρές αντιδράσεις ανάμεσα στους Τουρκοκύπριους εξαιτίας της προώθησης θρησκευτικής προπαγάνδας που περιλήφθηκε στο πρόγραμμα. Ο συγκεκριμένος προσανατολισμός του γραφείου νεολαίας δεν είναι αποκομμένος από το ευρύτερο πρόγραμμα του Υπουργείου Νεολαίας και Αθλητισμού στην Τουρκία. Τα τελευταία χρόνια είναι γεγονός ότι το Υπουργείο αφιερώνει μεγάλο μέρος του προϋπολογισμού του στην «ανάγκη» θρησκευτικής διαπαιδαγώγησης των νέων στην Τουρκία, παρά στην αθλητική τους ανάπτυξη.
• Υπογραφή πρωτοκόλλου μεταξύ Τουρκίας και «ΤΔΒΚ» που προνοεί την σταδιακή υποβάθμιση της λειτουργίας της τουρκοκυπριακής παιδαγωγικής ακαδημίας. Η συμφωνία αυτή ακόμα δεν έχει εφαρμοστεί πλήρως, όμως ο στρατηγικός της χαρακτήρας πρέπει να θεωρείται δεδομένος. Μέσα από την υποβάθμιση της σχολής εκείνης που είναι αρμόδια για την εκπαίδευση των Τουρκοκύπριων δασκάλων, επιδιώκεται η αμφισβήτηση ενός κατεξοχήν τουρκοκυπριακού θεσμού προώθησης της κοσμικότητας μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα. Η προσπάθεια σταδιακής άρσης των όντως ισχυρών ιστορικών παραδόσεων που δημιούργησαν οι Τουρκοκύπριοι δάσκαλοι στα ζητήματα διατήρησης της κυπριακής ταυτότητας της κοινότητας, αποτελεί ένδειξη των προσανατολισμών των αλλαγών που διεκδικεί το τουρκικό κράτος σε σχέση με τις νέες γενιές των Τουρκοκυπρίων και των πιθανών οργανωμένων τους εκφράσεων.
• Προώθηση σημαντικών αλλαγών στο νόμο που διέπει τη λειτουργία της Διεύθυνσης Θρησκευτικών Υποθέσεων της «ΤΔΒΚ». Το συγκεκριμένο τροποποιητικό νομοσχέδιο ακόμα δεν έχει εγκριθεί και συνεχίζει να αποτελεί στοιχείο έντονων αντιπαραθέσεων. Μεταξύ των αλλαγών που προωθούνται είναι η άμεση εργοδότηση και μετατροπή σε δημόσιους υπαλλήλους της εν λόγω Διεύθυνσης όλων των θρησκευτικών αξιωματούχων που θα έρχονται από την Τουρκία. Προβλέπεται επίσης η αυτονόμηση της Διεύθυνσης σε δομικό επίπεδο με τρόπο που να μειώνεται δραστικά ο έλεγχος που ασκεί μέχρι σήμερα το εκάστοτε «Υπουργικό Συμβούλιο». Η αυτονόμηση της Διεύθυνσης προωθείται και στο οικονομικό επίπεδο, μέσα από νομοθετική ρήτρα που επιτρέπει την αποδοχή κονδυλίων χρηματοδότησης απευθείας προς τον θεσμό είτε από το εξωτερικό, είτε από το εσωτερικό. Ταυτόχρονα προωθείται η πλήρης θεσμοθέτηση των μαθημάτων Κορανίου, τα οποία μέχρι σήμερα λειτουργούσαν παράλληλα με το επίσημο εκπαιδευτικό σύστημα. Από τις αλλαγές που επιδιώκονται σε σχέση με την Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων ξεχωρίζει και η αφαίρεση της ρήτρας στην νομοθεσία με την οποία μέχρι σήμερα η πολιτική δραστηριότητα των θρησκευτικών αξιωματούχων ήταν απαγορευμένη. Τέλος προβλέπεται η σταδιακή αύξηση του προσωπικού της Διεύθυνσης από 67 άτομα σε 364. Πάντως αξίζει να σημειωθεί ότι η προαναφερθείσα νομοθετική αλλαγή παραπέμφθηκε πίσω στη «Βουλή» από τον Ακιντζί που στο αιτιολογικό της απόφασης τον Ιούνιο του 2017 υπογραμμίζει ξεκάθαρα την ανάγκη υπεράσπισης των κοσμικών θεσμών των Τουρκοκυπρίων.
• Εξέλιξη που εκ πρώτης δεν αφορά άμεσα στην Τουρκοκυπριακή κοινότητα αλλά μελλοντικά θα την επηρεάσει είναι και η αλλαγή της διδακτέας ύλης σε όλες τις βαθμίδες του εκπαιδευτικού συστήματος της Τουρκίας. Από τον Σεπτέμβριο του 2018 αναμένεται ότι θα εφαρμοστούν τα νέα αναλυτικά προγράμματα μέσα στα οποία προβλέπεται η κατάργηση της διδασκαλίας της θεωρίας της εξέλιξης, η μείωση των αναφορών στον Μουσταφά Κεμάλ, καθώς και η εισαγωγή της διδασκαλίας συγκεκριμένων θρησκευτικών εννοιών. Εξαιτίας της ενσωμάτωσης του εκπαιδευτικού συστήματος των κατεχομένων με αυτό της Τουρκίας, η αλλαγή των βιβλίων, καθώς και η αλλαγή των εισαγωγικών εξετάσεων για την τριτοβάθμια εκπαίδευση, θα πρέπει να αναμένεται ότι θα προκαλέσουν αλυσιδωτές επιπτώσεις και στην Τουρκοκυπριακή νεολαία.

Συμπερασματικά…

Με βάση το πιο πάνω πλαίσιο, φαίνεται ότι η ανάπτυξη της ισλαμικής δραστηριότητας ανάμεσα στην Τουρκοκυπριακή κοινότητα είναι κομμάτι της ευρύτερης πολιτικής μετασχηματισμού. Αυτή η εξέλιξη δεν μπορεί να αντικριστεί αποκομμένα από το γενικότερο πολιτικό περιβάλλον και την δραστική αλλαγή των οικονομικών δομών που καταγράφεται τα τελευταία χρόνια στα κατεχόμενα. Από τη μια πλευρά επιδιώκεται η συγκεντροποίηση της εκτελεστικής εξουσίας με τρόπο που να ρυθμίζεται ευκολότερα η δραστηριοποίηση των επιχειρηματικών κύκλων, ενώ από την άλλη επιδιώκεται η αλλαγή του ιδεολογικού πλαισίου με την προσθήκη του σουνιτικού Ισλάμ. Η αυξημένη δημόσια παρουσία και δραστηριοποίηση του Ισλάμ στα κατεχόμενα βασίζεται αφενός στην αλλαγή της σύνθεσης του πληθυσμού, αφετέρου όμως σχετίζεται και με μια συνειδητή στρατηγική της κυβέρνησης της Τουρκίας. Από τη μια, δεν μπορεί να είναι τυχαία η απλά καθοδηγούμενη η αύξηση των θρησκευτικών αιτημάτων της κοινωνίας, όπως για παράδειγμα οι αυξανόμενες συμμετοχές από ένα μέρος του πληθυσμού των εποίκων σε μαθήματα Κορανίου. Όμως από την άλλη, η ισλαμική «αναγέννηση» είναι μέρος της προσπάθειας για δημιουργία ενός ευνοϊκότερου ιδεολογικού περιβάλλοντος που θα αποδεχτεί τον μετασχηματισμό και ο οποίος θα σημαίνει μετακίνηση ισχύος από το τουρκοκυπριακό στο τουρκικό στοιχείο. Η συντήρηση της διχοτομικής κατάστασης λοιπόν δημιουργεί νέα πολιτικά κενά, τα οποία η ανάπτυξη του Ισλάμ διεκδικεί να καλύψει. Την ίδια στιγμή η διχοτόμηση του χώρου μπορεί να δημιουργήσει και προϋποθέσεις αποδυνάμωσης της μέχρι σήμερα πολιτικής άρνησης του σημαντικότερου μέρους της Τουρκοκυπριακής κοινότητας να αποδεχτεί την ενίσχυση των ισλαμικών προσανατολισμών στην κοινωνία.

Νίκος Μούδουρος

Δρ. Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών

Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Ο Φιλελεύθερος, 3 Σεπτεμβρίου 2017