Αντικατοπτρισμοί της εθνικής ασφάλειας της Τουρκίας στο Κραν Μοντάνα

Παράγοντες που επηρεάζουν τις θέσεις της Άγκυρας

«Δεν υπάρχει κανένα νόημα να επιμένουμε στις υφιστάμενες παραμέτρους του ΟΗΕ… Θα συνεχίσουμε την προσπάθεια για να λυθεί αυτό το πρόβλημα με άλλες παραμέτρους». Αυτά ήταν τα πρώτα μηνύματα του Υπουργού Εξωτερικών της Τουρκίας, λίγες μόνο στιγμές μετά την ανακοίνωση της αποτυχίας της διάσκεψης για το Κυπριακό στο Κρανς Μοντάνα. Τα ξημερώματα της 7^ης Ιουλίου 2017, τουλάχιστον σε ότι αφορά στην αντίληψη της Άγκυρας για την Κύπρο, φαίνεται να σηματοδοτούν μια νέα πορεία αναζητήσεων. Αναζητήσεων δύσκολων, πολύπλοκων, επηρεαζόμενων από τις τεκτονικές αλλαγές της ευρύτερης περιοχής, αλλά σίγουρα τέτοιων αναζητήσεων που θα έχουν ως προσανατολισμό τόσο την περαιτέρω πίεση προς την Κυπριακή Δημοκρατία, όσο και τον βαθύτερο μετασχηματισμό της Τουρκοκυπριακής κοινότητας. Ακριβώς λόγω της ρευστότητας του επόμενου χρονικού διαστήματος και των εξελίξεων που θα προκληθούν από την αποτυχία της πρόσφατης διάσκεψης, θα ήταν χρήσιμη μια αξιολόγηση της «μεγάλης εικόνας» που επηρεάζει τα τελευταία χρόνια την αντίληψη της Τουρκίας για την Κύπρο.

Είναι γεγονός ότι η κορύφωση των διαδικασιών στο Κυπριακό με τη διάσκεψη στο Κρανς Μοντάνα, συμπίπτει με πολύ σημαντικές εξελίξεις στην Τουρκία, όπως είναι οι θεωρητικές και πολιτικές αναζητήσεις για ένα νέο δόγμα εθνικής ασφάλειας, αλλά και η είσοδος της χώρας σε μια καθοριστική προεκλογική εκστρατεία για τις προεδρικές του 2019. Δηλαδή την πρώτη εκλογική αναμέτρηση που θα επισφραγίσει την μετάβαση της Τουρκίας στο προεδρικό σύστημα. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι τα δύο αυτά ζητήματα σχετίζονται τόσο με τον εσωτερικό μετασχηματισμό που βιώνει η χώρα τις τελευταίες δεκαετίες, όσο και με τις δυναμικές ανακατατάξεις στην περιφέρεια της, οι οποίες αγγίζουν με ουσιαστικό τρόπο τον επανασχεδιασμό ολόκληρης της περιοχής. Συνεπώς οι θέσεις που κατέθεσε η Άγκυρα στο τραπέζι του διαλόγου για την επίλυση του Κυπριακού, σε ένα τόσο κρίσιμο θέμα όπως οι εγγυήσεις και η ασφάλεια, θα πρέπει να αναλύονται μεταξύ άλλων και υπό το φως των ευρύτερων εξελίξεων που επηρεάζουν το γεωπολιτικό περιβάλλον και την εσωτερική κατάσταση της Τουρκίας.

Οι αναζητήσεις για ένα νέο δόγμα εθνικής ασφάλειας

Το διάστημα που ακολούθησε το αποτυχημένο πραξικόπημα της 15^ης Ιουλίου 2016 μέχρι και το δημοψήφισμα της 16^ης Απριλίου 2017, ήταν μια περίοδος έντονων αναζητήσεων της Άγκυρας προς την κατεύθυνση καθορισμού των βασικών γραμμών ενός νέου δόγματος για την εθνική ασφάλεια της χώρας. Καθόλου τυχαία ο Πρόεδρος της Τουρκίας, Ρετζέπ Ταγίπ Έρντογαν, σε πολλές περιπτώσεις επέμενε δημόσια στην εξής υπογράμμιση: «Δεν θα περιμένουμε τις απειλές να χτυπήσουν την πόρτα μας, δεν θα περιμένουμε να πονέσουν οι ψυχές μας. Όποια και να είναι η απειλή είτε μέσα, είτε έξω, εμείς θα λύσουμε το πρόβλημα στην πηγή του και όχι μετά που θα φτάσει στην πόρτα μας». Η συγκεκριμένη προτεραιοποίηση στην αντιμετώπιση των αλλαγών στην ευρύτερη Μέση Ανατολή από την κυβέρνηση της Τουρκίας βεβαίως δεν συνιστά μια ολοκληρωτική ρήξη με το προηγούμενο δόγμα εθνικής ασφάλειας. Όμως είναι γεγονός ότι στις προαναφερθείσες υπογραμμίσεις του Έρντογαν καταγράφεται έντονα ο στόχος για προσαρμογή της έννοιας της ασφάλειας στα κυρίαρχα στοιχεία της κουλτούρας και των προσανατολισμών που επιβλήθηκαν τα τελευταία χρόνια από τις διαδοχικές κυβερνήσεις του ΑΚΡ.

Παρόλο που το νέο δόγμα εθνικής ασφάλειας της Τουρκίας δεν διαθέτει ακόμα ένα ολοκληρωμένο και περιεκτικό θεωρητικό υπόβαθρο, εντούτοις είναι δυνατό να διακριθούν ορισμένες βασικές τάσεις που το χαρακτηρίζουν και που αναμένεται να επηρεάσουν τις τελικές τοποθετήσεις της Άγκυρας σε πολλά ανοιχτά προβλήματα της περιοχής. Αυτές οι τάσεις είναι το αποτέλεσμα του συνδυασμού των ιδεολογικών αναφορών του ΑΚΡ με τις καταιγιστικές αλλαγές που συμβαίνουν στην Ανατολική Μεσόγειο και την Μέση Ανατολή, ιδιαίτερα μετά την έναρξη της λεγόμενης Αραβικής Άνοιξης.

Τα τελευταία χρόνια καταγράφηκαν τρία βασικά στοιχεία των ιδεολογικό-πολιτικών προσανατολισμών του ΑΚΡ. Το πρώτο ήταν η αμφισβήτηση των δομών και του χαρακτήρα του κεμαλικού εθνικού κράτους διαμέσου της ανατροπής των ισορροπιών ισχύος στις δομές του κράτους, αλλά και στην οικονομία. Το δεύτερο στοιχείο ήταν η ενεργοποίηση της ισχύος της Τουρκίας για την απόκτηση επιρροής στην περιφέρεια σε βαθμό μάλιστα που να επιδιώκεται η μετατροπή της χώρας σε πρωταγωνιστικό παράγοντα οικοδόμησης μιας νέας περιφερειακής τάξης πραγμάτων. Το τρίτο στοιχείο ήταν η προσπάθεια για αύξηση της αυτονομίας της Τουρκίας σε διεθνές επίπεδο και η αναζήτηση ενός μεγαλύτερου πεδίου διεκδικήσεων σε παγκόσμια κλίμακα. Αυτά τα στοιχεία όμως δεν έμειναν εντελώς αναλλοίωτα στο πέρασμα του χρόνου. Επηρεάστηκαν από τις δραματικές εξελίξεις στην περιοχή. Η πρώτη εξέλιξη ήταν η αποτυχία ειρήνευσης στο Κουρδικό και η επαναφορά των στρατιωτικών επιλογών από το τουρκικό κράτος. Η δεύτερη ήταν η ανατροπή στους προσανατολισμούς της Αραβικής Άνοιξης, η αμφισβήτηση του οραματισμού της Άγκυρας για την επικράτηση της Μουσουλμανικής Αδελφότητας σε διάφορες χώρας και τελικά η μεταφορά της συριακής σύγκρουσης εντός της ίδιας της Τουρκίας. Η τρίτη εξέλιξη ήταν η χειροτέρευση των σχέσεων της Τουρκίας με τη Δύση και οι μετασεισμοί που προκαλεί ακόμα και σήμερα το αποτυχημένο πραξικόπημα της 15^ης Ιουλίου 2016.

Σύμφωνα με την αντίληψη της Άγκυρας, όλα τα προαναφερθέντα γεγονότα έχουν επηρεάσει σε καθοριστικό βαθμό την περιφερειακή αρχιτεκτονική ασφάλειας, κάτι που εξαναγκάζει την Τουρκία να αναθεωρήσει την αντίληψη της για την δική της ασφάλεια. Ακριβώς σε αυτό το σημείο εισέρχεται η φιλοδοξία Έρντογαν για την ολοκλήρωση ενός νέου δόγματος ασφάλειας το οποίο θα διευρύνει το γεωγραφικό και πολιτικό πεδίο επιρροής της Τουρκίας με τρόπο που να επιτρέπει την απόκτηση επιρροής για αντιμετώπιση απειλών σε χώρους εκτός των συνόρων της χώρας. Έτσι από τη μια φαίνεται ότι το διεκδικούμενο νέο δόγμα ασφάλειας δεν θα επιτρέπει τον «εγκλωβισμό» της έννοιας αυτής στην «γεωγραφία της Ανατολίας». Αντίθετα, ο γεωγραφικός προσδιορισμός της ασφάλειας της Τουρκίας θα επεκτείνεται αναλόγως εξελίξεων. Από την άλλη, το νέο δόγμα ασφάλειας δεν θα είναι και τόσο «νέο», από την άποψη του ότι φέρει μαζί του χαρακτηριστικά της διεκδίκησης της Τουρκίας να καθιερωθεί ως το «κεντρικό κράτος» της δικής της περιοχής.

Η «μεσανατολικοποίηση» του Κυπριακού και οι ανταγωνισμοί 

Αυτή λοιπόν η διευρυμένη «γεωγραφική φαντασιώση» της εθνικής ασφάλειας της Τουρκίας, επηρεάζει σε κάποιο βαθμό και τις αντιλήψεις που προωθεί στο τραπέζι των συνομιλιών για επίλυση του Κυπριακού. Πέραν της γεωγραφικής σημασίας του νέου δόγματος ασφάλειας, στην περίπτωση της Κύπρου υπάρχουν επίσης σημαντικά γεωπολιτικά και ιδεολογικά στοιχεία που αξίζουν προβληματισμού. Ιδιαίτερα σε ότι αφορά στο κεφάλαιο της ασφάλειας και των εγγυήσεων, οι θέσεις που προέβαλε το τελευταίο χρονικό διάστημα η Τουρκία εμφανίζουν μια «πολυπλοκότητα», η οποία με τη σειρά της δημιούργησε κάποια νέα στοιχεία και δυναμικές στο τραπέζι του διαλόγου. Θα μπορούσε να λεχθεί ότι ο τρόπος αντιμετώπισης του συνολικού δόγματος ασφάλειας για την Τουρκία από τον Έρντογαν, εισάγει κάποια νέα δεδομένα και σε ότι αφορά στο Κυπριακό. Αυτά τα νέα δεδομένα, αν και ανώριμα προς το παρόν, φαίνεται ότι προκύπτουν νομοτελειακά λόγω των ευρύτερων γεωπολιτικών εξελίξεων στην Ανατολική Μεσόγειο.

Στις διάφορες τοποθετήσεις αξιωματούχων του τουρκικού κράτους σε σχέση με το ζήτημα των εγγυήσεων και της ασφάλειας στην Κύπρο το τελευταίο χρονικό διάστημα, διακρίνεται μια ανολοκλήρωτη προσπάθεια της Άγκυρας να αντιμετωπίσει το συγκεκριμένο κεφάλαιο ως «ένα κεφάλαιο δύο μερών». Από τη μια πλευρά βρίσκεται το σύστημα εγγυήσεων για την Κύπρο. Από την άλλη είναι το ζήτημα της ασφάλειας. Ο διαχωρισμός αυτός είναι ρητορικός, δεν είναι απόλυτος, ούτε και περιεκτικός. Όμως μέσα από αυτό τον τύπο διαχωρισμού, η Άγκυρα φαίνεται να επιδίωξε την κατάθεση διαφορετικών προτάσεων, οι οποίες θα εντάσσονταν στο γενικότερο πνεύμα του σταδιακού μετασχηματισμού του δόγματος ασφάλειας της Τουρκίας. Μέσα από διάφορες πληροφορίες που είδαν το φως της δημοσιότητας τουλάχιστον από την αρχή του 2017, εμφανίστηκε έντονα η πιθανότητα επιμονής της Άγκυρας σε μια μόνιμη παρουσία της χώρας εντός ενός «εκσυγχρονισμένου» συστήματος εγγυήσεων της Κύπρου, με αντάλλαγμα την (υπό άλλους όρους) αποχώρηση στρατευμάτων.

Ανεξαρτήτως όμως των τελικών τοποθετήσεων της Τουρκίας για το προαναφερθέν, εκείνο που έχει σημασία να αξιολογηθεί είναι η «επιδίωξη» της Τουρκίας για διάλογο στο ζήτημα του συστήματος εγγυήσεων και ασφάλειας στην Κύπρο. Αυτή η φαινομενική της επιμονή έφερε έντονα τα χαρακτηριστικά της αλλαγής των περιφερειακών ισορροπιών ισχύος και των γεωπολιτικών στόχων της ίδιας. Για παράδειγμα από μέρους της Άγκυρας τα τελευταία χρόνια, υπάρχει μια σταδιακή υποβάθμιση (όχι κατάργηση) της ταύτισης του συστήματος εγγυήσεων και ασφάλειας της Κυπριακής Δημοκρατίας και το ρόλο της Τουρκίας σε αυτό, με την παραδοσιακή «ανάγκη» διατήρησης της ελληνοτουρκικής ισορροπίας στην Ανατολική Μεσόγειο. Δίπλα στην παραδοσιακή επιδίωξη της Άγκυρας για διατήρηση της ελληνοτουρκικής ισορροπίας στην Κύπρο, καταγράφεται μια εντονότερη ανάγνωση του γεωπολιτικού χώρου της Κύπρου εντός των ανταγωνισμών της Μέσης Ανατολής. Χαρακτηριστικά για τον Υπουργό Εξωτερικών της Τουρκίας, Τσιαβούσιογλου, η διατήρηση συστήματος εγγυήσεων και ασφάλειας στην Κύπρο είναι αναγκαία όχι (μόνο) λόγω ανταγωνισμών με την Ελλάδα, αλλά κυρίως εξαιτίας της αστάθειας στη Μέση Ανατολή. Όπως ο ίδιος υπογράμμισε στην ομιλία του στην προηγούμενη διάσκεψη της Γενεύης στις 12 Ιανουαρίου 2017: «Εάν ληφθούν υπόψη οι συνθήκες μέσα στις οποίες βρίσκεται η περιοχή μας, τότε είναι αναγκαιότητα η συνέχιση του συστήματος ασφάλειας και εγγυήσεων, το οποίο συνιστά το βασικό πυλώνα της ασφάλειας και της σταθερότητας στο νησί. Αναμένουμε όπως αυτό αξιολογηθεί με μια αντίληψη προσαρμοσμένη στις πραγματικότητες του νησιού».

Αυτός ο τύπος «μεσανατολικοποίησης» του Κυπριακού βεβαίως σχετίζεται και με την αλλαγή της έννοιας της ασφάλειας στα εξουσιαστικά δόματα της Τουρκίας. Εκφράζει την μετατόπιση από μια απόλυτη στρατιωτική ερμηνεία της ασφάλειας, σε μια έννοια (νεοφιλελεύθερων προσανατολισμών) που συμπεριλαμβάνει το εμπόριο, την ενέργεια, την οικονομική ανάπτυξη, αλλά και την τρομοκρατία. Ίσως με αντιφατικό τρόπο, η επανερμηνεία της έννοιας της ασφάλειας από την σημερινή εξουσία στην Άγκυρα, είναι αυτή ακριβώς η δυναμική που την εξανάγκασε και σε ένα βαθμό διαλόγου για την προοπτική ενός αναθεωρημένου συστήματος εγγυήσεων και ασφάλειας για την Κύπρο.

Από το Κρανς Μοντάνα σε «άλλες λύσεις»;

Η διάσκεψη στο Κραν Μοντάνα ξεκίνησε στις 28 Ιουνίου 2017 με την κατάθεση κάποιων «σημείων» από πλευράς του Υπουργού Εξωτερικών της Τουρκίας, μέσα σε ένα δημόσιο περιβάλλον φορτικής επανάληψης ότι η Άγκυρα θεωρεί «καταληκτικό σημείο» την παρούσα διαδικασία. Ανεξαρτήτως του περιεχομένου των προτάσεων της Τουρκίας, η δυναμική περί ενός «καταληκτικού σημείου» είναι στρατηγικής σημασίας. Υπογραμμίζει μέρος του αναθεωρητικού ύφους της πολιτικής της Τουρκίας σε αυτό το στάδιο. Με λίγα λόγια, το στάτους-κβο του 1974 πρέπει πλέον να αλλάξει με τρόπο που να προσαρμόζεται στις νέες ανάγκες των ισορροπιών στην περιφέρεια. Το στάτους-κβο μπορεί να αλλάξει είτε με συμφωνημένη λύση (στη συγκεκριμένη περίπτωση διζωνικής-δικοινοτικής Ομοσπονδίας), είτε και με τη διεθνή αποδοχή της άποψης ότι μετά από τόσα χρόνια αναποτελεσματικών συνομιλιών στη βάση του συγκεκριμένου μοντέλου, θα πρέπει να σηματοδοτηθεί η έναρξη «νέων αναζητήσεων/νέων μοντέλων λύσης». Σε αυτές τις νέες αναζητήσεις φυσικά εισέρχονται πολλές και διαφορετικές επιλογές: από την περαιτέρω οικονομική και κοινωνική ενσωμάτωση των κατεχομένων, μέχρι και σε μορφές «ταϊβανοποίησης». Το βασικό σημείο όμως εξακολουθεί να είναι για την Άγκυρα το ότι το «καταληκτικό σημείο» θα πρέπει να αποτελέσει «συμπέρασμα» με ένα βαθμό διεθνούς νομιμοποίησης. Ενώ για να ανοίξει σε κάποια χρονική στιγμή το θέμα των «εναλλαχτικών λύσεων» στο Κυπριακό, είναι απαραίτητη η καταγραφή καλής θέλησης της Άγκυρας στο τραπέζι του διαλόγου. Δηλαδή μια πιθανή κατάρρευση των συνομιλιών να χρεωθεί «στην άλλη πλευρά».

Με την διπλή αυτή πτυχή είναι αναμενόμενο ότι η Άγκυρα θα εμφανίζεται πιεστική προς το διεθνή παράγοντα ούτως ώστε να πετύχει μια οριστική κατάληξη σε συμπεράσματα για το ανέφικτο μιας ομοσπονδιακής διευθέτησης του Κυπριακού προβλήματος. Η προσπάθεια της αυτή φυσικά δεν θα είναι εύκολη. Όμως θα πρέπει να είναι αναμενόμενο ότι θα στηριχθεί για να αντλήσει ένα βαθμό νομιμοποίησης από την γενικότερη απογοήτευση και αποξένωση της Τουρκοκυπριακής κοινότητας, αλλά κυρίως μέσα από δυνάμεις του διεθνούς συστήματος που πιθανόν να εκφράζουν παρόμοια «κούραση» γύρω από το θέμα της ομοσπονδιακής λύσης. Σε όλα τα προαναφερθέντα φυσικά, καθοριστικό ρόλο θα έχουν και οι αμέσως επόμενες εξελίξεις μετά την αποτυχία του Κράν Μοντανά. Τόσο η γενική ανακατάταξη της ευρύτερης Μέσης Ανατολής, όσο και οι ανταγωνισμοί στην Ανατολική Μεσόγειο με αφορμή την ενέργεια, αναμένεται να δώσουν τους «μελλοντικούς τόνους» των αναζητήσεων της Άγκυρας για άλλες μορφές λύσης του Κυπριακού προβλήματος.

Νίκος Μούδουρος

Δρ. Τουρκικών και Μεσανατολικών Σπουδών

Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Ο Φιλελεύθερος, 9 Ιουλίου 2017