Το διακύβευμα των τουρκικών εκλογών είναι τελικά αν θα πετύχει ή όχι ο Ερντογάν τις στοχεύσεις του;
Σε συνέντευξη του σε ένα από τα πολλά φιλοκυβερνητικά τηλεοπτικά δίκτυα της Τουρκίας, ο Έρντογαν ομολόγησε το εξής: «Στην Ανατολία υπάρχει λήθαργος. Δε ξέρουμε τι αποτέλεσμα θα γεννήσει αυτή η σιωπή. Μέχρι και την τελευταία στιγμή αυτές οι εκλογές είναι γεμάτες εκπλήξεις». Η συνέντευξη έγινε στην κορύφωση της προεκλογικής στις 21 Μαΐου και ήταν μια έμμεση αλλά σαφέσταση προειδοποίηση του φυσικού ηγέτη του ισλαμικού κινήματος της χώρας προς την κομματική δομή. Ήταν μια έκφραση ανησυχίας για την πτωτική τάση των ποσοστών του ΑΚΡ. Η περιπλοκότητα των γενικών εκλογών εκπηγάζει ακριβώς από το ότι το ιστορικό παρελθόν φαίνεται να παίρνει την «εκδίκησή» του στις σημερινές συγκυρίες και να συνδέει σχεδόν απόλυτα τους στόχους του Έρντογαν και του ΑΚΡ με την επιτυχία ή αποτυχία του κουρδικού πολιτικού κινήματος. Ίσως ποτέ προηγουμένως στη σύγχρονη ιστορία της χώρας δεν έχει εμφανιστεί ένα τόσο πολυσύνθετο δίλημμα που να φέρνει το διακύβευμα της αναμέτρησης και τη σημασία των εκλογικών ποσοστών στο επίκεντρο του πολιτικού συστήματος με πρωταγωνιστές τους Κούρδους. Ο πραγματικός στόχος του ΑΚΡ στην αρχή της προεκλογικής εκστρατείας ήταν η διασφάλιση 330 εδρών στην Εθνοσυνέλευση, αριθμός που επιτρέπει όχι μόνο το σχηματισμό μονοκομματικής κυβέρνησης, αλλά και την κατάθεση συνταγματικής αλλαγής σε δημοψήφισμα. Όμως η πορεία έδειξε ότι η «πολιτική των μαθηματικών» είναι καθοριστική. Σε περίπτωση που το φιλοκουρδικό Δημοκρατικό Κόμμα των Λαών (HDP) καταφέρει να ξεπεράσει το όριο του 10% και εισέλθει στην Εθνοσυνέλευση, τότε το κυβερνών ΑΚΡ θα βρεθεί αντιμέτωπο ίσως και με το ενδεχόμενο να αναγκαστεί για πρώτη φορά μετά από 13 χρόνια σε κυβέρνηση συνασπισμού. Συνεπώς σε μια τέτοια περίπτωση τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της «νέας Τουρκίας» – όπως ονομάζεται η νέα έκδοση του ιδεολογικού μανιφέστου του ΑΚΡ – αμφισβητούνται για πρώτη φορά και με τόση ένταση.
Τι θα αλλάξει στην Τουρκία με επιτυχία του Ερντογάν; Και πως επηρεάζεται το Κυπριακό και οι σχέσεις με την Ελλάδα και τους άλλους γείτονες, όπως και ο περιφερειακός ρόλος που θέλει να παίζει η Άγκυρα;
Στην περίπτωση που το ΑΚΡ και ο Έρντογαν επιτύχουν τους στόχους που έθεσαν – υπαρχτή πιθανότητα – τότε θα είμαστε ενώπιον μιας από τις πιο περιεκτικές προσπάθειες συνολικής αναθεώρησης της Τουρκίας σε επίπεδο πολιτειακής δομής, ιδεολογίας και κοινωνικών ισορροπιών. Ξεκινώντας από την επιδίωξη υιοθέτησης του προεδρικού συστήματος, η Τουρκία μπαίνει σε μια πορεία περαιτέρω συγκεντροποίησης της πολιτικής εξουσίας στο εκτελεστικό επίπεδο που θα συνδυάζεται με τη μείωση των ελέγχων από τη δικαστική και νομοθετική εξουσία. Η συγκεκριμένη «παλινόρθωση» του κράτους αναμένεται να συνοδευτεί από μια παράλληλη ιδεολογική «παλινόρθωση» με επίκεντρο τον εκσυγχρονισμό του οθωμανικού και ισλαμικού παρελθόντος ολόκληρης της περιοχής. Στο σημείο αυτό γίνονται ευδιάκριτα τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά της «νέας Τουρκίας», τα οποία φυσικά εδώ και κάποια χρόνια αμφισβητούν την προηγούμενη έκδοση του κεμαλικού-κοσμικού εκσυγχρονισμού. Πιθανή νέα επιτυχία του πολιτικού Ισλάμ θα εμπεδώσει την ηγεμονία του σε βαθμό κυριαρχίας μιας νέας «εθνικής ταυτότητας», ενός νέου αυτοπροσδιορισμού της ταυτότητας της κοινωνίας. Οι πτυχές αυτές αναμένεται να επηρεάσουν την εξωτερική πολιτική σε επίπεδο επιτάχυνσης των προσπαθειών που σήμερα βιώνει η περιοχή. Ο διεκδικούμενος ρόλος μετασχηματισμού της περιοχής που εκφράζει τα τελευταία χρόνια το τουρκικό πολιτικό Ισλάμ, επικεντρώνεται στην οικονομική, εμπορική και κάποτε πολιτιστική ενσωμάτωση της περιοχής. Τόσο το Κυπριακό, όσο και οι σχέσεις με την Ελλάδα είναι κομμάτια του γεωπολιτικού οράματος του ΑΚΡ για μια νέα περιφερειακή τάξη πραγμάτων υπό «τουρκική ηγεσία». Συγκεκριμένα η Κύπρος αποτελεί βασικό χώρο εξαγωγής του περιφερειακού οράματος της κυβέρνησης. Η προσπάθεια ολοκληρωτικής αλλαγής των δομών στα κατεχόμενα, η βαθμιαία υλοποίηση του έργου υποθαλάσσιου αγωγού μεταφοράς νερού, οι σχεδιασμοί για μελλοντικά έργα παροχής ηλεκτρισμού και οι γνωστοί ενεργειακοί στόχοι της Άγκυρας, αποτελούν εκφράσεις της νέας τουρκικής πρόσληψης για τον κυπριακό χώρο. Η υλοποίηση των εκλογικών στόχων του Έρντογαν ταυτίζεται λοιπόν και με την επιτάχυνση των πιο πάνω προσπαθειών, ανεξαρτήτως του βαθμού επιτυχίας.
Το σκηνικό πως θα διαμορφωθεί με μια ενδεχόμενη αποτυχία που υποχρεωτικά θα οδηγήσει τον Ερντογάν και το ΑΚΡ σε αναζήτηση στήριξης από ακραία κόμματα;
Το ενδεχόμενο κυβέρνησης συνασπισμού συμπεριλαμβάνει πολύπλοκα σενάρια, το σύνολο των οποίων συνοδεύονται από την προοπτική μιας γενικότερης αστάθειας στη χώρα και ισχυρό το ενδεχόμενο επιστροφής σε διαδικασίες πρόωρων εκλογών. Συνεπώς οι κυβερνήσεις συνασπισμού διαφορετικών ιδεολογικά κομμάτων αναμένεται να δημιουργήσουν προϋποθέσεις εσωστρέφειας. Στο σημείο αυτό επικράτησε η ατζέντα του ΑΚΡ, η οποία «υπενθύμισε» τα τεράστια προβλήματα που αντιμετώπισε η χώρα επί κυβερνήσεων συνασπισμού με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα την ταραγμένη δεκαετία του 1990. Αυτή τη στιγμή οι ψηφοφόροι είναι μπροστά στη διακηρυγμένη άρνηση όλων των κομμάτων για κυβερνητικές συνεργασίες. Αυτή η άρνηση είναι ένδειξη της βαθιάς πόλωσης που επικρατεί στον άξονα «υπέρ-εναντίον Έρντογαν». Όμως την ίδια στιγμή αυτή η πόλωση έχει κοινωνικές και ιστορικές ρίζες. Εδώ και κάποια χρόνια το τουρκικό πολιτικό σύστημα είναι εγκλωβισμένο σε τέσσερις μεγάλες ιδεολογικές ταυτότητες (Ισλαμισμός, κεμαλισμός, τουρκισμός και κουρδική ταυτότητα), των οποίων οι κομματικές εκφράσεις βρίσκονται σε διαρκή ανταγωνισμό, ακριβώς λόγω του κοινωνικού και ιστορικού υπόβαθρου της μεταξύ τους αντιπαράθεσης. Επομένως το σημαντικό δεν είναι μόνο το αποτέλεσμα το βράδυ της 7ης Ιουνίου, αλλά και το πώς θα αντικριστεί αυτό το αποτέλεσμα από τα κόμματα το επόμενο χρονικό διάστημα. Η πόλωση είναι τέτοια που αυτή τη στιγμή η πιθανότητα για ένα συναινετικό διάλογο πλέον θεωρείται μικρή. Συνεπώς μέσα από μια τέτοια δύσκολη πραγματικότητα τα σενάρια κυβερνητικής συνεργασίας είναι εύθραυστα. Μία πιθανότητα είναι κυβέρνηση συνασπισμού μεταξύ ΑΚΡ και Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης (ΜΗΡ). Θεωρείται ο πιο συντηρητικός συνδυασμός όλων με αρνητικές επιπτώσεις τόσο στο Κυπριακό, όσο και στο Κουρδικό. Μια δεύτερη πιθανότητα είναι η συνέχιση της άρνησης των κομμάτων να συνεργαστούν και η άμεση προκήρυξη πρόωρων γενικών εκλογών. Τρίτο σενάριο μπορεί να θεωρηθεί ο σχηματισμός κυβέρνησης μειοψηφίας, η οποία εκ των πραγμάτων δε θα χαρακτηρίζεται από σταθερότητα και θα ενισχύσει επίσης τις προοπτικές πρόωρων εκλογών. Όλα τα πιο πάνω φυσικά συνδέονται με τον τελικό διαμοιρασμό των εδρών εντός Εθνοσυνέλευσης. Έχοντας υπόψη την ένταση με την οποία το ΑΚΡ υπενθυμίζει τις κακές εμπειρίες της εποχής της ακυβερνησίας, δε θα πρέπει να θεωρηθεί έκπληξη εάν τελικά το ίδιο το κόμμα επιδιώξει πρόωρη προσφυγή στις κάλπες με κεντρικό μήνυμα την «πολιτική απόδειξη» αυτού που υπενθύμιζε καθ’ όλη τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας: αυτοδύναμη κυβέρνηση και υιοθέτηση προεδρικού συστήματος, ως του συστήματος που διασφαλίζει συνταγματικά μια σταθερή διακυβέρνηση.
Κατά την άποψη σας τι θα βαρύνει για τις τελικές επιλογές των Τούρκων πολιτών;
Τα κίνητρα της ψήφου μπορούν να διαχωριστούν σε δυο μεγάλες ομάδες ισχυρής αντιπαράθεσης και πόλωσης στη χώρα. Η πρώτη ομάδα εκφράζει την επιλογή για συνέχιση μιας σταθερής διακυβέρνησης στα πρότυπα της τελευταίας δεκαετίας με σαφέστατη εντατικοποίηση του συντηρητισμού σε οικονομικό και ιδεολογικό επίπεδο. Η δεύτερη ομάδα είναι η επιλογή ρηγμάτων στην ηγεμονία του ΑΚΡ με επίκεντρο τη δημιουργία εμποδίων ενάντια στο προεδρικό σύστημα και την ελπίδα για μια πιο πλουραλιστική δημοκρατία. Το HDP διατηρεί πλεονέκτημα ανάμεσα στους ψηφοφόρους της δεύτερης αυτής ομάδας, αφού γίνεται πλέον καθολικά αποδεκτό ότι ο μοναδικός δρόμος που μπορεί να περιορίσει την εξουσία του Έρντογαν είναι η είσοδος του φιλοκουρδικού κόμματος στην Εθνοσυνέλευση. Παράλληλα σημαντική θα είναι και η συμπεριφορά των νέων ψηφοφόρων, αφού μια πολύ μεγάλη μάζα λόγω ηλικίας δεν «γνώρισε» άλλη διακυβέρνηση εκτός του ΑΚΡ, ούτε και είχε την εμπειρία των κυβερνήσεων συνασπισμού.
Ο αριθμός 10 θεωρείται κλειδί στην επικείμενη αναμέτρηση. Τι έχει αλλάξει ώστε το κουρδικό κόμμα να βρίσκεται στην κόψη του ξυραφιού αν θα καταφέρει να έχει εκπροσώπηση στη νέα τουρκική Βουλή;
Οι περιφερειακές εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών με αποκορύφωμα τις σημερινές ανακατατάξεις στη Μέση Ανατολή, η έναρξη της συζήτησης περί κουρδικού προβλήματος που ήταν αυταρχικά περιθωριοποιημένη προηγουμένως στην Τουρκία, αλλά και οι αξιοσημείωτες αντοχές του ΡΚΚ, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την επικράτηση μιας ξεκάθαρης κουρδικής ταυτότητας που συνοδεύεται πλέον από ένα ολοκληρωμένο πολιτικό πρόγραμμα. Σήμερα παρά ποτέ, το κουρδικό πολιτικό κίνημα στην Τουρκία εκφράζει διεκδικήσεις ευρύτερων εθνικών και εθνοτικών ομάδων στον άξονα του εκδημοκρατισμού και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Το κουρδικό κίνημα βρίσκεται σε πορεία καθιέρωσης του ως του βασικού εκφραστή ακόμα και των θρησκευτικά συντηρητικών Κούρδων, ενώ αναπτύσσει την ικανότητα να απευθύνεται ακόμα και σε περιοχές όπως η Άγκυρα και η Σμύρνη, εξέλιξη που την προηγούμενη δεκαετία ήταν «αδιανόητη». Βεβαίως θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι πιο πάνω κοινωνικές διαδικασίες βρίσκονται ακόμα σε εξέλιξη και είναι ανοιχτές σε πολλά ερωτηματικά. Όμως είτε με είσοδο στην Εθνοσυνέλευση του HDP, είτε όχι, το σύνολο των προαναφερθέντων στοιχείων μας επιτρέπει πλέον την αξιολόγηση του κουρδικού κινήματος ως μιας «κεντρικής πολιτικής φλέβας» της Τουρκίας, την οποία κανένας δε θα μπορεί να υποτιμήσει τα επόμενα χρόνια. Με την ενδυνάμωση του HDP το νέο ιστορικό στοιχείο που αναδεικνύεται είναι το «ταξίδι» των Κούρδων προς το κέντρο του τουρκικού πολιτικού συστήματος, από το οποίο για πάρα πολλές δεκαετίες ήταν περιθωριοποιημένοι.
Το Κυπριακό, οι ελληνο-τουρκικές σχέσεις είχαν μηδενική παρουσία στον προεκλογικό αγώνα. Σημαίνει αλλαγή προτεραιοτήτων, επιλογών;
Είναι γεγονός ότι μετά τα δημοψηφίσματα του 2004, η Τουρκία κατάφερε σε μεγάλο βαθμό να κατοχυρώσει το «ηθικό προβάδισμα» ως χώρα που αποδέχτηκε σχέδιο του ΟΗΕ. Από τότε και εκτός εξαιρετικών περιπτώσεων, το Κυπριακό και τα ελληνοτουρκικά δεν αποτελούν ζητήματα ισχυρής δημόσιας αντιπαράθεσης. Το δεδομένο αυτό δε σημαίνει κατ’ ανάγκη αλλαγή προτεραιοτήτων ή επιλογών. Σημαίνει όμως μια μερική έστω αλλαγή στο ιδεολογικό περιεχόμενο των ανοιχτών ζητημάτων. Προηγουμένως τα θέματα αυτά περιγράφονταν ως ζητήματα «εθνικής ασφάλειας» έτσι όπως μόνο ο στρατός επέβαλλε το περιεχόμενο και την ερμηνεία των όρων. Σήμερα καταγράφεται μια ουσιαστική διαφοροποίηση. Τα ανοιχτά θέματα εξακολουθούν να άπτονται της «εθνικής ασφάλειας», η οποία όμως πλέον δεν αφορά σε μια στρατιωτικού τύπου «άμυνα», αλλά σε ένα πολυσύνθετο πλαίσιο οικονομικών, εμπορικών, ενεργειακών ζητημάτων. Συνεπώς θέματα όπως το Κυπριακό και τα ελληνοτουρκικά εξακολουθούν να αποτελούν ζητήματα συζήτησης εφόσον η αντιπαράθεση αγγίζει αυτό το διευρυμένο πλαίσιο του όρου «εθνική ασφάλεια».
Ο Ερντογάν έκανε έντονο το θρησκευτικό στοιχείο στον προεκλογικό του εμφανιζόμενος στις συγκεντρώσεις με το Κοράνι. Σε μια ιδιαίτερα ευαίσθητη περιοχή προκαλεί εντύπωση. Οι ισχυροί εταίροι της Τουρκίας επηρεάζονται από τέτοιες συμπεριφορές ως προς τις σχέσεις τους με την Άγκυρα;
Ένα από τα κεντρικότερα θέματα αυτής της προεκλογικής εκστρατείας ήταν η μετακίνηση μέρους των θρησκευόμενων σουνιτών Κούρδων προς το HDP και κάποιες διαρροές του ΑΚΡ προς το ΜΗΡ, οι οποίες καταγράφηκαν σε μια σειρά δημοσκοπήσεων. Οι εξελίξεις αυτές εξανάγκασαν σε μια σαφέστατη ενίσχυση των συντηρητικών τόνων στην εκστρατεία του ΑΚΡ. Εξέλιξη που σαφώς επηρεάζει τους ισχυρούς εταίρους της Τουρκίας στην περιοχή, ιδιαίτερα στο βαθμό που επιβεβαιώνει το ιδεολογικό υπόβαθρο του γεωπολιτικού οράματος του ΑΚΡ. Η διαφοροποίηση που εκφράζει η Τουρκία διεθνώς προκύπτει από την επιδίωξη της να συμβάλει στην ενσωμάτωση του Μουσουλμανικού κόσμου στο παγκόσμιο σύστημα ως μιας αυτόνομης, διακριτής ιδεολογικής οντότητας. Στο σημείο αυτό προκύπτουν ανταγωνισμοί, οι οποίοι όμως δεν έφτασαν σε σημεία ολοκληρωτικής ρήξης των σχέσεων με τη Δύση. Κάτι τέτοιο στο παρόν στάδιο δε θα πρέπει να αναμένεται.
Το εκλογικό αποτέλεσμα στην Τουρκία θα επηρεάσει τις διαπραγματεύσεις στο Κυπριακό;
Οι διαπραγματεύσεις μπορούν να επηρεαστούν αρνητικά από το ενδεχόμενο η Τουρκία να εισέλθει σε μια μακρά περίοδο αστάθειας και ακυβερνησίας. Όμως αυτό το ενδεχόμενο θα είναι αποτέλεσμα της υλοποίησης πολύπλοκων σεναρίων του εκλογικού αποτελέσματος, εφόσον γεννηθούν προοπτικές νέων αντιπαραθέσεων για πρόωρες εκλογές και συνεργασιών κομμάτων με αρνητικές θέσεις στο Κυπριακό.
Η αλλαγή σελίδας από τους τουρκοκύπριους δεν σχολιάστηκε από την Άγκυρα με τον παραδοσιακό τρόπο. Να αναμένουμε πιο σκληρή γραμμή μετά τις κάλπες και ανάλογα με το αποτέλεσμα;
Οι εξελίξεις στην Τουρκοκυπριακή κοινότητα έθεσαν τις σχέσεις με την Άγκυρα σε ένα νέο επίπεδο. Η τουρκική κυβέρνηση συνειδητοποιεί – έστω και αν το απορρίπτει ιδεολογικά – ότι οι «συνειδησιακές αποστάσεις» με τους Τουρκοκύπριους αποχτούν σταδιακά ένα νέο περιεχόμενο. Το νέο δεδομένο είναι η έντονη καταγραφή μιας τουρκοκυπριακής ταυτότητας στο δημόσιο χώρο αλλά αυτή τη φορά σε αντιπαράθεση με την τουρκική. Συνεπώς η Άγκυρα αναγκάζεται να λειτουργήσει υπολογίζοντας και την αντίδραση μέρους της Τουρκοκυπριακής κοινότητας. Η πορεία των σχέσεων αυτών μετά τις εκλογές δεν θα εξαρτηθεί μόνο από το αποτέλεσμα, αλλά και από τον τρόπο που θα πολιτευτούν οι δύο ηγέτες στις συνομιλίες. Θα εξαρτηθεί ακόμα και από το βαθμό σύγκλισης ή απόκλισης των δύο ηγετών σε διαφορετικές πτυχές του Κυπριακού.
Κατά την άποψη σας τι μπορεί να αναμένει η Λευκωσία από το σκηνικό που θα διαμορφώσουν οι κάλπες στην Τουρκία;
Στην περίπτωση μιας περαιτέρω εδραίωσης του ΑΚΡ στην εξουσία, η Λευκωσία θα πρέπει να αναμένει την επιμονή της τουρκικής κυβέρνησης για ένα πολύ συγκεκριμένο «οδικό χάρτη» που να σπρώχνει την παρούσα διαδικασία μέχρι το τέλος της. Η συγκεκριμένη θεώρηση της Τουρκίας προκύπτει από την πεποίθηση του ΑΚΡ ότι το υφιστάμενο στάτους κβο τόσο στην Κύπρο, όσο και στην Ανατολική Μεσόγειο, δε διευκολύνει τη σύντομη ολοκλήρωση των πολιτικών ενσωμάτωσης στην αγορά. Ανεξαρτήτως του περιεχομένου της τελικής διευθέτησης, το οποίο θα είναι προϊόν και της ουσιαστικής διαπραγμάτευσης, η Άγκυρα επιδιώκει την ολοκλήρωση της παρούσας διαδικασίας με καλύτερο για αυτήν σενάριο σε περίπτωση μη λύσης, την απόδοση ευθυνών στην ελληνοκυπριακή πλευρά. Μόνο με αυτό τον τρόπο θα μπορέσει να διεκδικήσει σε διεθνές επίπεδο την αλλαγή βάσης λύσης του Κυπριακού. Φυσικά τα προαναφερθέντα επηρεάζονται στον ένα ή στον άλλο βαθμό από ευρύτερες εξελίξεις, καθώς και από την επιρροή που θα ασκήσουν άλλοι δρώντες ή παράγοντες σε περιφερειακά θέματα πέραν του Κυπριακού.
Συνέντευξη Νίκου Μούδουρου στην εφημερίδα Ο Φιλελεύθερος, 7 Ιουνίου 2015
ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΤΕΡΑ 