Ο τουρκολόγος Νίκος Μούδουρος ακτινογραφεί το προεκλογικό τοπίο της Τουρκίας
Της Ανδρούλας Ταραμουντά
Εφημερίδα Ο Φιλελεύθερος, 3 Αυγούστου 2014
Ποιά τα πλεονεκτήματα και ποια τα μειονεκτήματα των τριών υποψηφίων Ερντογάν, Ιχσάνογλου και Ντεμιρτάς τα οποία θα τους βοηθήσουν να κερδίσουν ή να χάσουν ψήφους ανάλογα στις επικείμενες Προεδρικές εκλογές;
Το ισχυρότερο πλεονέκτημα του Έρντογαν είναι η ιδεολογική του ηγεμονία, αποτέλεσμα της οποίας είναι η ταύτιση της πλειοψηφίας της κοινωνίας στο πρόσωπό του. Ο Πρωθυπουργός εκπροσωπεί το πλειοψηφικό συντηρητικό ρεύμα και υπό αυτή την έννοια καταφέρνει να εκφράζει σχεδόν απόλυτα τη σημερινή κοινωνιολογία της Τουρκίας. Το καθοριστικότερο είναι η ταύτιση του με τη σταθερότητα στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου μιας μεγάλης μερίδας της κοινωνίας και ιδιαίτερα των μεσαίων στρωμάτων. Την ίδια στιγμή στηρίζεται από ένα τεράστιο κομματικό μηχανισμό. Το ΑΚΡ έφτασε τα 8,5 εκατομμύρια μέλη και είναι το μοναδικό κόμμα που μπορεί να έχει άμεση επαφή με ολόκληρη την επικράτεια της Τουρκίας. Ο Ντεμιρτάς εμφανίζεται ως η δημοκρατικότερη επιλογή. Συσπειρώνει τόσο τους Κούρδους ψηφοφόρους, όσο και ευρύτερες δυνάμεις της πολυδιασπασμένης τουρκικής αριστεράς. Η υποψηφιότητά του ήταν μια σαφέστατη προσπάθεια του κουρδικού κινήματος να απευθυνθεί ευρύτερα και προς τις δυτικές περιοχές της χώρας, να «ανοίξει» προς στρώματα Τούρκων ψηφοφόρων. Ο Ιχσάνογλου διατηρεί ένα «συγγενικό» με τον Πρωθυπουργό ιδεολογικό υπόβαθρο. Αυτός ήταν ο βασικότερος λόγος της επιλογής του. Όμως η ιδεολογική συγγένεια με το πολιτικό Ισλάμ είναι την ίδια στιγμή και το μειονέκτημα του, αφού του αφαιρεί στήριξη τόσο από τη σοσιαλδημοκρατική, όσο και από τη κεμαλική μερίδα του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος (ΡΛΚ).
Οι περισσότερες δημοσκοπήσεις που είδαν το φως της δημοσιότητας δείχνουν πως θα υπάρξει μόνο πρώτος γύρος και δίνουν στον Ερντογάν 55%, στον Ιχσάνογλου 35% και στον Ντεμιρτάς 10%. Η εικόνα αυτή αντανακλά στα πιθανά αποτελέσματα; Θα υπάρξει και δεύτερος γύρος;
Η πιθανότητα ενός γύρου εκλογών αυτή τη στιγμή είναι η μεγαλύτερη. Στο σημείο αυτό θα μπορούσαμε να καταγράψουμε δύο νέα στοιχεία: Το πρώτο είναι η εμπέδωση ενός τύπου «εκλογικής» ηγεμονίας του ΑΚΡ, η οποία φέρει ως κεντρικό της χαρακτηριστικό την επιβολή της άποψης ότι η αντιπολίτευση «δεν μπορεί να κερδίσει ποτέ». Είναι γεγονός ότι από τη στιγμή της ανακήρυξης της υποψηφιότητας Έρντογαν, για ένα μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης οι εκλογές έληξαν. Σε αυτό το δεδομένο συμβάλλει η αδιάλειπτη επικράτηση του ΑΚΡ από το 2002 μέχρι σήμερα σε τρεις γενικές και τρεις δημοτικές εκλογές, καθώς και σε δύο δημοψηφίσματα τροποποίησης του Συντάγματος. Το δεύτερο στοιχείο, είναι η ταύτιση του εκδημοκρατισμού με την κάλπη. Η κάλπη μετατράπηκε σε ένα είδος «οντολογικού δικαίου» της πλειοψηφίας. Ο νικητής της κάλπης μετασχηματίζεται στον απόλυτο εκπρόσωπο του «δίκαιου και του ορθού» με αποτέλεσμα η οποιαδήποτε άλλη δημοκρατική έκφραση διεκδικήσεων να περιθωριοποιείται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν οι κινητοποιήσεις του Γκεζί και ο τρόπος που αντιμετωπίστηκαν από την κυβέρνηση.
Πιστεύετε ότι ο Τούρκος Πρωθυπουργός Ταγίπ Ερντογάν θα τα καταφέρει να εκλεγεί από τον πρώτο γύρο των Προεδρικών εκλογών; Αν το επιτύχει πιστεύετε ότι αυτό θα οδηγήσει σε ακόμα μεγαλύτερη επίδειξη αυταρχικής συμπεριφοράς και θα επιχειρήσει συνταγματικές αλλαγές που θα ενισχύσουν τις αρμοδιότητες του Τούρκου Προέδρου;
Εκλογή Έρντογαν ιδιαίτερα από τον πρώτο γύρο των εκλογών – κάτι που είναι πολύ πιθανόν – θα αποτελέσει ξεκάθαρο μήνυμα για την πορεία πολιτειακής αλλαγής της Τουρκίας. Για πρώτη φορά ο Πρόεδρος του κράτους θα εκλεγεί με απευθείας λαϊκή ψηφοφορία, ως αποτέλεσμα της συνταγματικής αλλαγής που επιτεύχθηκε το 2007. Η λαϊκή νομιμοποίηση που θα προσφέρει αυτή η διαδικασία στον 12ο Πρόεδρο της χώρας, σπρώχνει την Τουρκία «ντε φάκτο» σε μια ενισχυμένη προεδρία. Αυτό ισχύει στο πολλαπλάσιο στην περίπτωση Έρντογαν, ο οποίος δεν έκρυψε ποτέ το στόχο για υιοθέτηση του προεδρικού συστήματος. Αυτή είναι άλλωστε και θέση αρχής του τουρκικού ισλαμικού κινήματος. Η απευθείας εκλογή του Προέδρου μπορεί να είναι το πρώτο βήμα. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι λόγω των θέσεων των βασικών διεκδικητών, οι εκλογές θα απαντήσουν ευρύτερα στο δίλημμα της μετάβασης της Τουρκίας σε ένα προεδρικό ή ημιπροεδρικό σύστημα. Οι διαφορετικές θέσεις Ιχσάνογλου επί του θέματος, μετατρέπουν την επικράτηση Έρντογαν σε μια νέα ώθηση για πολιτειακή αλλαγή με ορίζοντα την περίοδο που ακολουθεί τις γενικές εκλογές του 2015.
Αν υπάρξει δεύτερος γύρος των εκλογών ποιους πολιτικούς συμβιβασμούς θα κληθεί να κάνει ο Ερντογάν για να καταφέρει να εκλεγεί;
Θα πρέπει να τηρήσει μια λεπτή ισορροπία μεταξύ της στήριξης που φαίνεται να συγκεντρώνει από το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης και των Κούρδων που βρίσκονται πέραν της επιρροής του ΡΚΚ. Μέχρι στιγμής φαίνεται να το επιτυγχάνει. Όμως είναι γεγονός ότι το κουρδικό κίνημα και οι ψήφοι που επηρεάζει είναι αυτοί που θα κρίνουν σε μεγάλο βαθμό την εκλογή στο δεύτερο γύρο. Η κυβέρνηση ΑΚΡ λειτουργεί σε αυτή την περίπτωση στρατηγικά χωρίς να περιμένει το ενδεχόμενο δεύτερου γύρου. Για παράδειγμα έχει καταθέσει στην Εθνοσυνέλευση νομοσχέδιο με το οποίο θεσμοθετεί τη διαδικασία συνομιλιών για επίλυση του Κουρδικού, κάτι που θεωρείται σημείο καμπής στη σύγχρονη ιστορία της χώρας. Η κατάπαυση του πυρός τα τελευταία χρόνια σε συνδυασμό με τις εκ του σύνεγγυς συνομιλίες κράτους – Οτζαλάν, ενίσχυσαν την επιρροή του πολιτικού Ισλάμ ανάμεσα σε κουρδικά στρώματα.
Δύσκολη η συσπείρωση για τον Ιχσάνογλου
Αντίστοιχα, ποιους συμβιβασμούς θα κληθεί να κάνει ο Ιχσάνογλου, ως ο επικρατέστερος να περάσει μαζί με τον Ερντογάν στον δεύτερο γύρο;
Η περίπτωση της υποψηφιότητας Ιχσάνογλου είναι πιο περίπλοκη. Θα πρέπει να συσπειρώσει διαφορετικές ιδεολογικές τάσεις όπως ο κεμαλικός εθνικισμός, ο ακροδεξιός εθνικισμός των Γκρίζων Λύκων και η μικρή σοσιαλδημοκρατική πτέρυγα του ΡΛΚ. Με αυτά τα δεδομένα, η προσέλκυση Κούρδων και ιδιαίτερα του πληθυσμού εκείνου που χαρακτηρίζεται από την ταύτιση με το ΡΚΚ και τον Οτζαλάν, θεωρείται εξαιρετικά δύσκολη.
Αν ο Ιχσάνογλου περάσει στον δεύτερο γύρο έχει πιθανότητες να εκλεγεί; Πού θα πάνε οι ψήφοι των Κούρδων;
Οι πιθανότητες εκλογής του παραμένουν μειωμένες στο δεύτερο γύρο, εφόσον εξακολουθεί να δυσκολεύεται στη συσπείρωση της εκλογικής βάσης των κομμάτων που τον στηρίζουν. Επιπλέον πρόβλημα είναι και το γεγονός ότι μέρος της βάσης του Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης καταγράφει τάση προς τον Έρντογαν, τάση που σταθεροποιείται από το 2010 και μετά. Συνεπώς στο σημείο αυτό υπογραμμίζεται και ο μερικός μετασχηματισμός της παραδοσιακής τουρκικής ακροδεξιάς, μέρος της οποίας ταυτίζεται με το Ισλάμ ως αποτέλεσμα μιας ιστορικής πορείας που ξεκίνησε με το πραξικόπημα του 1980. Οι Κούρδοι πολύ πιθανόν να επιλέξουν την αποχή στην περίπτωση δεύτερου γύρου, χωρίς όμως να αποκλείεται ένα μέρος τους να κινηθεί προς Έρντογαν. Η περίπτωση αυτή ισχύει ιδιαίτερα για τα στρώματα εκείνα των Κούρδων που διακρίνονται περισσότερο από τις θρησκευτικές-ισλαμικές τους αναφορές.
Θα τα καταφέρει ο Ιχσάνογλου να συσπειρώσει τους οπαδούς του Ρεπουμπλικανικού Λαϊκού Κόμματος και του Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης που μέχρι τώρα δείχνουν να μην έχουν πιαθεί για την επιλογή του; Νομίζετε ήταν λάθος ή επιλογή Ιχσάνογλου;
Η αδυναμία συσπείρωσης των δύο μεγαλύτερων κομμάτων που στηρίζουν Ιχσάνογλου συνεχίζει να υφίσταται. Η συγκεκριμένη υποψηφιότητα δεν έχει καταφέρει να καταθέσει ένα εναλλακτικό πρόγραμμα εξουσίας. Όμως, η επιλογή Ιχσάνογλου ήταν σχεδόν «υποχρεωτική», αφού φαίνεται ότι και τα δύο κόμματα συμβιβάζονται με τη νέα κοινωνιολογία της Τουρκίας. Δηλαδή την παράλληλη μετακίνηση ολόκληρου του πολιτικού συστήματος και της κοινωνίας προς την παραδοσιακή συντηρητική δεξιά.
Αν η υποψηφιότητα Ιχσάνογλου αποτύχει, με συγκέντρωση χαμηλών ποσοστών, και εκλογή Ερντογάν από τον πρώτο γύρο πώς θα επηρεάσει αυτό τις εσωτερικές εξελίξεις στα κόμματα που τον υποστηρίζουν;
Σε μια τέτοια περίπτωση θα πρέπει να αναμένονται νέες εσωτερικές αντιπαραθέσεις στα κόμματα που τον υποστηρίζουν. Ιδιαίτερα στο Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα θα πρέπει να αναμένεται μια νέα μάχη μεταξύ των διαφορετικών ομάδων, ένδειξη του ότι ακόμα το κόμμα δυσκολεύεται να ξεπεράσει τα παραδοσιακά κεμαλικά πλαίσια.
Νέα σελίδα ανοίγει για τους Κούρδους με τον Ντεμιρτάς
Ο παράγοντας Ντεμιρτάς. Πως θα επηρεάσει το μέλλον της ειρηνευτικής διαδικασίας που προωθεί η Τουρκική κυβέρνηση για το Κουρδικό το ποσοστό που θα λάβει ο Κούρδος υποψήφιος στις εκλογές;
Η υποψηφιότητα Ντεμιρτάς από μόνη της εκφράζει ένα νέο ιστορικό στάδιο σε σχέση με το Κουρδικό πρόβλημα. Ποσοστά που θα κινούνται άνω του 6-7% θα επιβεβαιώσουν το κουρδικό κίνημα, συμπεριλαμβανομένης και της ένοπλης πτέρυγας του ΡΚΚ, ως τον επίσημο συνομιλητή του τουρκικού κράτους για την επίλυση του προβλήματος. Είναι γεγονός ότι το ΡΚΚ αναδεικνύεται σε μια οργάνωση, η οποία όχι μόνο διατηρεί την ικανότητα προσαρμογής σε διαφοροποιημένες συγκυρίες, αλλά και σε μια οργάνωση που καταφέρνει να διατηρεί ισχυρή κοινωνική στήριξη. Βεβαίως οι εξελίξεις στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων θα εξαρτηθούν και από την πορεία μετασχηματισμού ολόκληρης της Μέσης Ανατολής. Η κατεύθυνση των εξελίξεων σε Ιράκ και Συρία – πεδίων κουρδικής «αναγέννησης» – αποχτούν καθοριστικό χαρακτήρα για την αποκωδικοποίηση των προθέσεων της τουρκικής κυβέρνησης.
Γκιούλ, Νταβούρογλου ή Κουρτουλμούς
Ποιος θα είναι ο διάδοχος του Ταγίπ Ερντογάν στο Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) σε περίπτωση εκλογής του Τούρκου Πρωθυπουργού. Ο Γκιουλ ή ο Νταβούτογλου; Μπορεί να υπάρξει ΑΚΡ χωρίς τον Ταγίπ Ερντογάν;
Πέραν των Γκιουλ και Νταβούτογλου υπάρχουν πολλοί άλλοι διεκδικητές της ηγεσίας του κόμματος. Μεταξύ αυτών θα μπορούσαμε να αναφερθούμε στον Νουμάν Κουρτουλμούς, ιστορικό στέλεχος του ισλαμικού κινήματος «Εθνικής Άποψης», από το οποίο προέρχεται ο ιδρυτικός πυρήνας του ΑΚΡ. Επιλογές «έκπληξης» μπορούν να γίνουν και από τα νεαρότερα στελέχη του κόμματος που ανήκουν κυρίως στην ομάδα Έρντογαν. Είναι γεγονός ότι η αποχώρηση του Έρντογαν δημιουργεί κενό εξουσίας. Όμως σε καμιά περίπτωση δε μπορεί να υπάρξει σύγκριση με τις περιπτώσεις Οζάλ ή Ντεμιρέλ, των οποίων η μετάβαση στην προεδρία συνέβαλε στην πολιτική εξαφάνιση των κομμάτων τους. Η περίπτωση του ΑΚΡ είναι διαφορετική και βασίζεται κυρίως στο ότι αποτελεί προϊόν του κοινωνικού μετασχηματισμού των τελευταίων 30 χρόνων, αλλά την ίδια στιγμή αποτελεί και φορέα συνέχισης αυτού του μετασχηματισμού. Η συνέχιση των υφιστάμενων οικονομικών και πολιτικών ισορροπιών τόσο εσωτερικά στην Τουρκία, όσο και διεθνώς, μάλλον οδηγούν σε μια «μακροχρόνια» διακυβέρνηση. Η «νέα Τουρκία» φέρει μαζί της διαφορετικά ποιοτικά χαρακτηριστικά, όπως η έντονη κοινωνική διαφοροποίηση ιδιαίτερα στο ιστορικό μπλοκ εξουσίας. Για αυτό και η εξουσία του ΑΚΡ είναι πιο σταθερή από προηγούμενες.
Συντηρείται ακόμη ο κεμαλισμός
Η πολιτική ταυτότητα των τριών υποψηφίων νομίζετε πως σηματοδοτεί το οριστικό τέλος του κεμαλισμού στην Τουρκία;
Το τέλος του κεμαλισμού ως του ηγεμονικού δόγματος στην Τουρκία, ήδη σημειώνεται από το 2010. Οι τότε συνταγματικές μεταρρυθμίσεις ολοκλήρωσαν την περιθωριοποίηση του κεμαλισμού και των φορέων του από την πολιτική και οικονομική δραστηριότητα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η έναρξη μιας καινούργιας αντιπαράθεσης, αυτή τη φορά ενδοϊσλαμικής. Δηλαδή ακόμα μια ένδειξη του χαρακτήρα των νέων ηγεμονικών τάσεων. Όμως η συγκυρία δε συνηγορεί στην οριστική εξαφάνιση του κεμαλισμού, αφού ακόμα υπάρχουν κοινωνικές «εστίες» συντήρησής του. Όπως είναι φυσιολογικό, όλα τα ιδεολογικά ρεύματα διακρίνονται από την αλληλοεπίδραση και τη διαλεκτική σχέση. Υπήρξαν ιστορικές συγκυρίες όπου ο κεμαλισμός επηρεαζόταν από την ισλαμική θρησκεία και το αντίστροφο.
Χωρίς Κυπριακό η προεκλογική ατζέντα
Το Κυπριακό «παίζει» ως θέμα στην προεκλογική εκστρατεία; Ποιες οι θέσεις των τριών υποψηφίων στο Κυπριακό; Πιστεύετε πως θα υπάρξουν εξελίξεις μετά από την εκλογή του νέου Προέδρου της Τουρκίας;
Το Κυπριακό δεν έχει συζητηθεί καθόλου. Μια πρώτη ανάλυση των στόχων της Άγκυρας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πιθανή κινητικότητα μετά τις προεδρικές δε πρέπει να αποτελέσει έκπληξη, ωστόσο μέσα σε ένα διαφοροποιημένο πλαίσιο: Με δεδομένο ότι ο στόχος της Τουρκίας για ένταξη στην Ε.Ε έχει μετατεθεί με χρονικό ορίζοντα το 2023 και με δεδομένα τα προβλήματα της ίδιας της Ε.Ε, το Κυπριακό σταδιακά μετατρέπεται σε ένα πρόβλημα «περιφερειακό». Στην αντίληψη του ΑΚΡ, το πρόβλημα διατηρεί πτυχές που επηρεάζουν την ευρωπαϊκή προοπτική και τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, όμως αυτές δεν είναι πλέον οι αποκλειστικές. Το Κυπριακό πρέπει πρωτίστως να διευθετηθεί για λόγους περιφερειακής επιρροής της Τουρκίας στην υπόθεση νεοφιλελεύθερου μετασχηματισμού ολόκληρης της Ανατολικής Μεσογείου. Αυτός είναι και ο κυριότερος λόγος των δομικών αλλαγών που παρακολουθούμε στα κατεχόμενα τα τελευταία χρόνια. Η «προτίμηση» του ΑΚΡ γέρνει σαφώς προς μια δομή που δε θα ευνοεί τη δημιουργία πολλών κοινών πολιτικών και οικονομικών πεδίων δραστηριοποίησης Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Στο σημείο αυτό αναδεικνύεται και η ιδιαίτερη σημασία των δυναμικών των απευθείας συνομιλιών των δύο Κύπριων ηγετών. Την ίδια στιγμή, το ΑΚΡ συνειδητοποιεί ότι η παρανομία του καθεστώτος στα κατεχόμενα δεν επιτρέπει την οικονομική, εμπορική και ενεργειακή ενσωμάτωση της αγοράς ολόκληρης της περιοχής. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια πιθανή κινητικότητα μετά τις προεδρικές δε θα πρέπει να αποτελεί έκπληξη, ιδιαίτερα στην περίπτωση εκλογής Έρντογαν.
ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΤΕΡΑ 