Του Ιλχάν Ουζγκιέλ
«Φτάνοντας στα 2000 και όσο μεγάλωνε η πολιτική, οικονομική και κοινωνική κρίση στις χώρες που η πλειοψηφία του πληθυσμού τους είναι μουσουλμανική, μεγάλωνε ταυτόχρονα η κρίση νομιμοποίησης που αντιμετώπιζαν τα καθεστώτα που τις διοικούσαν καθώς δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν στα αιτήματα ευημερίας και εκδημοκρατισμού των κοινωνιών τους. Εμφανίστηκε τότε στις χώρες αυτές γενικευμένος ο κίνδυνος κοινωνικών και πολιτικών εξεγέρσεων. Για να εξαλειφθεί ο κίνδυνος έπρεπε τα αυταρχικά καθεστώτα να ανοίξουν το δρόμο στην ισλαμική πολιτική, ενώ οι ισλαμιστές έπρεπε να αλλάξουν ρητορεία και τα πολιτικά τους σχέδια και να ενταχθούν στο σύστημα.
Η αλλαγή αυτή που ορίστηκε ως ‘μετα-ισλαμισμός’ (post-Islamism) στους ευρωπαϊκούς ακαδημαϊκούς κύκλους και ‘ήπιο Ισλάμ’ ή ‘φιλελεύθερο Ισλάμ’ στους αμερικανικούς, περισσότερο από μια νέα ερμηνεία του Ισλάμ, προέβλεπε μια πραγματιστική μετάλλαξη των ισλαμιστικών κινημάτων. Στο πλαίσιο αυτό, οι ισλαμιστές θα δέχονταν να συμβιβαστούν με τη Δύση στην εξωτερική τους πολιτική και να μη συγκρούονται με το Ισραήλ, στον οικονομικό τομέα θα οικειοποιούνταν την οικονομία της αγοράς και στην πολιτική θα δέχονταν να εφαρμόζουν τις δημοκρατικές αρχές. Θα περνούσαν, τοιουτοτρόπως, από μια πολιτική με κέντρο τη θρησκεία σε μια πολιτική που θα στόχευε στο σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τον εκδημοκρατισμό. Η Δύση στήριξε αυτή τη μεταλλαγή, επένδυσε μάλιστα σε αυτήν διανοητικά και στρατηγικά.
Ισλαμικός καλβινισμός
Το τουρκικό ισλαμιστικό κίνημα κατείχε μια κρίσιμη θέση στη διαδικασία αυτή και είχε πλεονεκτήματα που δεν είχαν οι άλλες χώρες με πλειονότητα μουσουλμανικού πληθυσμού. Καταρχάς, οι (τούρκοι) ισλαμιστές είχαν ιδρύσει κόμματα από τα 1960, συμμετείχαν στις εκλογές όπως το επέτρεπε το πλουραλιστικό πολιτικό σύστημα της Τουρκίας, μετείχαν μάλιστα σε κυβερνήσεις συνασπισμού. Ήτοι, το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) δεν ανέλαβε –όπως ο Μόρσι στην Αίγυπτο ή το Εννάχντα στην Τυνησία– τη δύσκολη αποστολή της εγκαθίδρυσης του πλουραλισμού μετά από ένα μονοκομματικό καθεστώς. Δεύτερον, τα μεγάλα ισλαμιστικά ρεύματα στην Τουρκία δεν είχαν παράδοση προσφυγής στη βία. Κατά τρίτο, εκείνο που διαχώριζε την Τουρκία από τις άλλες μουσουλμανικές χώρες ήταν ότι είχε ήδη μια συντηρητική/μουσουλμανική αστική τάξη η οποία, με τη στήριξη μιας φιλικής προς αυτήν κυβέρνησης και της Κοινότητας [Γκιουλέν], ήταν πρόθυμη να συναρμοστεί με την παγκοσμιοποίηση και να προχωρήσει σε εμπορικές σχέσεις και επενδύσεις πέραν των συνόρων της. Η μεταλλαγή αυτή, την οποία οι δυτικοί κύκλοι στήριξαν ορίζοντάς τη ως ‘ισλαμικό καλβινισμό’, ήταν σημαντική. Διότι, καθοδόν από τον ριζοσπαστισμό προς την μετριοπάθεια, θα δημιουργείτο μια νέα συντηρητική μεσαία τάξη που θα ενστερνιζόταν τη λογική της αγοράς και θα συμφιλιωνόταν με τον καπιταλισμό, την παγκοσμιοποίηση και την κουλτούρα της κατανάλωσης. Έτσι, καθώς ο καπιταλισμός θα περιέκλεινε στους κόλπους του αυτές τις νέες τάξεις, θα άπλωνε την κυριαρχία της μια νέα λογική που θα έθετε όρια στην κυβέρνηση και θα εξασφαλιζόταν με τον τρόπο αυτό η παραμονή της εντός του συστήματος.
Μέσα και έξω
Λόγω των ιδιαιτεροτήτων του αυτών, το ΑΚΡ, που δήλωσε στα 2001-2002 ότι απεκδύεται της [ιδεολογίας της] Εθνικής Άποψης, ότι πρόκειται ιδεολογικά να προχωρήσει σε μια μετεξέλιξη προς το μοντέλο των χριστιανοδημοκρατικών κομμάτων της Δύσης και όρισε τον εαυτό του ως κόμμα ‘συντηρητικό δημοκρατικό’, στηρίχτηκε ένθερμα τόσο από τις ΗΠΑ όσο και από την ΕΕ με τη σκέψη, επίσης, ότι η μετεξέλιξη αυτή θα μπορούσε να αποτελέσει παράδειγμα για τα άλλα ισλαμιστικά κινήματα της Μέσης Ανατολής. Οι ΗΠΑ άρχισαν για το λόγο αυτό να ορίζουν τις διμερείς τους σχέσεις με την Τουρκία ως ‘εταιρική σχέση- μοντέλο’. Δηλαδή, η Τουρκία θα αποτελούσε μοντέλο για τη Μέση Ανατολή όσο συνέχιζε να είναι εταίρος των ΗΠΑ. Περαιτέρω, για τις ΗΠΑ, αυτή ήταν μια πολιτική υπεράνω κομμάτων, που στήριζε και η διοίκηση Μπους στην οποία πλειοψηφούσαν οι neocons.
Η κυβέρνηση του ΑΚΡ, ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησής της, είχε μια ιδιαίτερη επίδοση στο θέμα της μεταλλαγής, δημιουργώντας ευαρέσκεια στη Δύση και, στο εσωτερικό, στους κύκλους των φιλελεύθερων και όλους τους τομείς του κεφαλαίου. Η επίδοσή της διατυμπανίστηκε ως παράδειγμα στα ισλαμιστικά κινήματα της Μέσης Ανατολής. Το ΑΚΡ δέχθηκε μια χωρίς προηγούμενο στην ιστορία της Τουρκίας στήριξη τόσο από το εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό, το δε παγκόσμιο σύστημα του παρείχε μεγάλη πίστωση. Ωστόσο, το ΑΚΡ που ήλεγχε την πολιτική εξουσία από τη μια πλευρά και η Κοινότητα που εκπροσωπούσε το μη-κυβερνητικό (civil) Ισλάμ, άρχισαν από κοινού να θέτουν φραγμούς στην εμπειρία του μετα-ισλαμισμού.
Φτάνοντας προς το τέλος
Την ώρα που το ΑΚΡ, χρησιμοποιώντας την κρατική ισχύ, προσπαθούσε να ελέγξει την καθημερινή ζωή, τον ιδιωτικό βίο και να διαμορφώσει την κοινωνία από πάνω προς τα κάτω, η Κοινότητα βάλθηκε να ελέγξει το κράτος από κάτω προς τα πάνω οργανώνοντας την κοινωνία των πολιτών. Μπήκαν εντέλει σε έναν ανταγωνισμό ελέγχου του κράτους και έναν αγώνα εξουσίας που δεν έχει καμιά σχέση με τον εκδημοκρατισμό και την εξέλιξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το ΑΚΡ και η Κοινότητα σήμαναν το τέλος του σχεδίου του μετα-ισλαμισμού, το πρώτο γινόμενο αυταρχικό και κομματικοποιώντας το κράτος, η δε Κοινότητα απαιτώντας δυνατότητα πλατύτερης στελέχωσης του κράτους από άτομα φίλα προσκείμενα σε αυτήν.
Στο σημείο αυτό, το ΑΚΡ, φορέας του μετα-ισλαμισμού, θεώρησε αυτή τη σύμβαση (με τον μετα-ισλαμισμό) ως ένα δρόμο που θα οδηγούσε σταδιακά στον αυταρχισμό και την ισλαμοποίηση και την ερμήνευσε ως ένα τακτικό ελιγμό και μια αναγκαστική οπισθοχώρηση αντί για μια ευκαιρία εσωτερικής (πνευματικής) και περιεκτικής μεταλλαγής. Η εμπειρία εξουσίας που είχε ξεκινήσει στο εσωτερικό με τον μετα-ισλαμισμό, άρχισε να ολισθαίνει ξανά προς το πολιτικό Ισλάμ και από στοίχημα οικοδόμησης μιας συντηρητικής δημοκρατίας να στρέφεται στη γραμμή της Εθνικής Άποψης· έτσι, αντί να αποτελέσει παράδειγμα εκδημοκρατισμού στη Μέση Ανατολή, κατευθύνθηκε μαζί με τα ισλαμιστικά κινήματα της περιοχής προς τη δημιουργία γεωπολιτικού άξονα κατά της Δύσης. Κι ενώ στη βάση της διαπραγμάτευσης που είχε κάνει το ΑΚΡ όταν ανέλαβε την εξουσία, υπήρχε η επίδειξη της δικής του μεταλλαγής ως παραδείγματος για τις άλλες μουσουλμανικές κοινωνίες, υποβαθμίζοντας τη δημοκρατία στη διενέργεια εκλογών, προσπάθησε να δημιουργήσει έναν περιφερειακό συνασπισμό σε σουνιτική βάση στο κέντρο του οποίου θα βρισκόταν το ίδιο.
Κακό παράδειγμα
Το γεγονός ότι το ΑΚΡ άρχισε να αποτελεί εδώ και κάποιο διάστημα ‘κακό’ παράδειγμα στο θέμα του εκδημοκρατισμού στη Μέση Ανατολή, το ότι εγκατέλειψε την μεταλλακτική αποστολή του στο εσωτερικό και έβαλε ‘όπισθεν’ στον εκδημοκρατισμό, έφερε το τέλος του μετα-ισλαμισμού. Το ΑΚΡ χαράμισε τόσο τη διαδικασία μεταλλαγής στην οποία είχε μπει με μεγάλα πλεονεκτήματα, όσο και την πίστωση και τη στήριξη που του δόθηκε στη διάρκεια αυτής της διαδικασίας. Με την έννοια αυτή η δοκιμασία της ισλαμικής κοινωνίας των πολιτών (του πολιτικού (civil) Ισλάμ) και του μετα-ισλαμισμού με το κράτος και τη δημοκρατία ήταν ανεπιτυχής. Το ΑΚΡ δεν μπόρεσε να φέρει το βάρος της εξουσίας, σε ένα ευνοϊκό μάλιστα περιβάλλον, όπου παραπονιόταν για την έλλειψη αντιπολίτευσης.
Αυτό που καταρρέει δεν είναι μόνο ο μετα-ισλαμισμός αλλά γενικώς το πολιτικό Ισλάμ, διότι η αποτυχία ενός συμβιβασμού με την πορεία της παγκοσμιοποίησης θα εγγραφεί εντέλει ως αποτυχία του ισλαμισμού. Εκτός αυτού, τα (μετα-)ισλαμικά κινήματα καθώς δεν έχουν ένα δικό τους οικονομικό μοντέλο, αν δεν καταφέρουν να μετασχηματιστούν στα θέματα της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δεν απομένει τίποτα που να μπορούν να προσφέρουν στις κοινωνίες τους. Αν σκεφτεί κανείς ότι το πολιτικό Ισλάμ είχε κηρυχτεί ως ένα αποτυχημένο σχέδιο ήδη στα 1990, η κρίση του μετα-ισλαμισμού, που στόχος του ήταν να ξεπεράσει την αποτυχία με έναν συμβιβασμό με τη δημοκρατία, θα βαθαίνει ακόμη περισσότερο την κρίση της πολιτικής που στις ρίζες της έχει ισλαμικές ιδέες και πίστη».
ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΤΕΡΑ 