Μετά την κορύφωση της ενδοϊσλαμικής κρίσης κατά το οκταήμερο 17-25 Δεκεμβρίου 2013, η Τουρκία στιγματίζεται από την «μητέρα όλων των μαχών». Η «εμφύλια διαμάχη» που διεξάγεται στη βάση των ανταγωνισμών για αναδιαμόρφωση του ισλαμικού χώρου στην Τουρκία τόσο σε επίπεδο οικονομίας, όσο και σε επίπεδο πολιτικής, αναμένεται να συνεχιστεί το 2014. Υπό αυτά τα δεδομένα, το 2014 θα είναι μια δύσκολη χρονιά με πολλές συνέπειες στην τουρκική κοινωνία, αλλά και ευρύτερα στην περιοχή μας, ιδιαίτερα λαμβάνοντας υπόψη το ρόλο της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Συνεπώς μια πρώτη εκτίμηση της κατάστασης έτσι όπως διαμορφώνεται σήμερα, καθώς και η καταγραφή κάποιων πιθανών σεναρίων για τους επόμενους μήνες, είναι αναγκαία στοιχεία στην προσπάθεια για μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα των ανακατατάξεων που σημειώνονται.
Το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) ίσως για πρώτη φορά από την ίδρυσή του εισέρχεται σε προεκλογική περίοδο πολιτικά τραυματισμένο. Οι δημοτικές εκλογές τον επόμενο Μάρτη αναμένεται να δείξουν σε μεγάλο βαθμό το βάθος της φθοράς του κυβερνώντος κόμματος και αναλόγως θα επηρεάσουν τους επόμενους σχεδιασμούς του Πρωθυπουργού. Οι σχεδιασμοί αυτοί αφορούν πρωτίστως στο μέλλον της προεδρικής του υποψηφιότητας και της συνταγματικής μεταρρύθμισης, στα πλαίσια της οποίας επηρεάζεται σαφώς η λύση του Κουρδικού. Αναλόγως του αποτελέσματος των δημοτικών εκλογών αλλά και της πορείας της ενδοϊσλαμικής κρίσης δεν αποκλείεται η προκήρυξη πρόωρων γενικών εκλογών, οι οποίες είναι προγραμματισμένες κανονικά για το 2015. Οι σχεδιασμοί για πρόωρες εκλογές (πιθανόν πριν ή ταυτόχρονα με προεδρικές το καλοκαίρι του 2014) θα εξαρτηθούν επίσης και από τον εσωτερικό κανονισμό του ΑΚΡ που περιορίζει στις τρεις θητείες το βουλευτικό αξίωμα. Η παρούσα είναι η τελευταία θητεία του Πρωθυπουργού Έρντογαν.
Μετά τη 17η Δεκεμβρίου 2013, επηρεάζεται συγχρόνως και το μέχρι πρόσφατα επικρατέστερο σενάριο που επικεντρωνόταν στην ανάληψη της προεδρίας του κράτους από τον Έρντογαν και την επιστροφή Γκιούλ στο ΑΚΡ με ανάληψη της κομματικής ηγεσίας και της Πρωθυπουργίας. Δεν αποκλείεται ο Γκιούλ να διεκδικήσει τώρα ακόμα πιο έντονα μια δεύτερη προεδρική θητεία, κάτι όμως που θα εξαρτηθεί επίσης από τη δημοφιλία του Πρωθυπουργού. Πάντως μετά τα τελευταία γεγονότα, η επιρροή του Γκιούλ ως παράγοντα αναδιαμόρφωσης του ισλαμικού χώρου της Τουρκίας λαμβάνεται περισσότερο υπόψη από παράγοντες εντός και εκτός Τουρκίας. Ο Πρόεδρος της χώρας επιδίωξε το τελευταίο διάστημα και ιδιαίτερα μετά τις κινητοποιήσεις διαμαρτυρίας του Ιουνίου 2013, να κρατήσει ένα μετριοπαθές προφίλ και να αναδείξει την λειτουργικότητα του σε απαραίτητους πολιτικούς συμβιβασμούς. Αυτά είναι και τα κυριότερα στοιχεία του Γκιούλ, στα οποία πολλοί επενδύουν για την μελλοντική ηγεσία του ισλαμικού κινήματος στην Τουρκία. Ωστόσο είναι γεγονός ότι το μέλλον του Γκιούλ ακόμα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την επιρροή που ασκεί ο Έρντογαν.
Η σημερινή σύγκρουση αναμένεται να διατηρηθεί με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο τουλάχιστον μέχρι και τη στιγμή της οριστικοποίησης των υποψηφιοτήτων για τις προεδρικές εκλογές. Το βάθος της αντιπαράθεσης δείχνει σε ένα πρώτο στάδιο ότι η συμμαχία των δύο ισλαμικών ρευμάτων δε θα επανέλθει στα επίπεδα των προηγούμενων χρόνων. Την ίδια στιγμή όμως ίσως παρατηρηθούν και προσπάθειες μερικής ομαλοποίησης των σχέσεων τους, ιδιαίτερα ενώπιον της συνειδητοποίησης ότι ο «εμφύλιος» διαθέτει τέτοια ένταση που μπορεί να πλήξει και τους δύο πρωταγωνιστές καθοριστικά. Καθόλου τυχαία τις τελευταίες μέρες καταγράφηκαν πολλές δημόσιες παρεμβάσεις που καλούσαν σε «κατάπαυση του πυρός», ιδιαίτερα από το χώρο της ισλαμικής διανόησης που είναι κοντά στην κοινότητα Γκιουλέν.
Σίγουρα μια πιο σοβαρή ένδειξη των τάσεων και των δυνατοτήτων των δύο πρωταγωνιστών της κρίσης θα εμφανιστεί με το αποτέλεσμα των δημοτικών εκλογών του ερχόμενου Μαρτίου. Όμως σε ένα ευρύτερο πλαίσιο ανάλυσης, η έκβαση της αντιπαράθεσης φαίνεται ότι θα καθορίσει γενικότερα το δείκτη σταθερότητας της ισλαμικής ηγεμονίας ή της «μετακεμαλικής» Τουρκίας. Με λίγα λόγια, η σημερινή ενδοϊσλαμική αντιπαράθεση, φέρει πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές πτυχές αναδεικνύοντας νέα ερωτηματικά για τις αντοχές των ιδεολογικών αξόνων της νέας ταυτότητας που έχει επιβληθεί στη χώρα. Πάντως είναι γεγονός ότι εάν εξαιρεθεί το κουρδικό κίνημα, η πιο «απειλητική» αντιπολίτευση για το πολιτικό Ισλάμ είναι τελικά το ίδιο το Ισλάμ. Συνεπώς οι δυναμικές που απελευθερώθηκαν εξαιτίας της σημερινής κρίσης, διαθέτουν ποιοτικά χαρακτηριστικά που μπορούν να οδηγήσουν σε μια νέα αναδιοργάνωση του ίδιου του ισλαμικού χώρου μετά από μια δεκαετία συνεχούς και απόλυτης κυριαρχίας.
Η αναδιαμόρφωση του ισλαμικού χώρου και του ίδιου του ΑΚΡ, ως φορείς εξουσίας, είναι επίσης ανάμεσα στις επιπτώσεις της τελευταίας κρίσης. Στο σημείο αυτό υπογραμμίζεται η συνέχιση της εξουσίας του πολιτικού Ισλάμ με κάποιες ιδεολογικές διαφοροποιήσεις κατά τα πρότυπα του 2001. Όμως η πορεία αυτή θα εξαρτηθεί τόσο από εσωτερικούς παράγοντες, όσο και από διεθνείς εξελίξεις και συγκυρίες. Για παράδειγμα καταλυτικό ρόλο θα παίξουν και οι γενικότεροι προσανατολισμοί των ΗΠΑ, κύκλοι των οποίων δεν κρύβουν τη δυσαρέσκεια τους από μερικές κινήσεις «αυτονόμησης» του Έρντογαν σε ζητήματα όπως η Αίγυπτος, η Συρία, το Ιρακινό Κουρδιστάν, το Ισραήλ και οι εξοπλισμοί από την Κίνα. Άλλωστε ο ρόλος των ΗΠΑ στη σημερινή κρίση στην Τουρκία, αλλά και οι διεθνείς διαστάσεις του σκανδάλου διαφθοράς που κλωνίζουν την κυβέρνηση Έρντογαν, είναι στοιχεία που δεν έχουν αμφισβητηθεί δημοσίως με πειστικότητα.
Η σημερινή ενδοϊσλαμική κρίση προκαλεί μερική αναδιάταξη κοινωνικών και πολιτικών συμμαχιών, οι οποίες με τη σειρά τους επίσης επηρεάζουν το μέλλον του πολιτικού Ισλάμ και πιο συγκεκριμένα του Έρντογαν. Για παράδειγμα το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης, Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (ΡΛΚ), επιδιώκει να αφήσει ανοιχτή την πόρτα της συνεργασίας με την κοινότητα Γκιουλέν με σημείο έναρξης τις δημοτικές εκλογές. Αρχές Δεκεμβρίου 2013, ο Κιλιτσντάρογλου επισκέφθηκε τις ΗΠΑ όπου μεταξύ άλλων είχε και συναντήσεις με ισχυρούς παράγοντες και οργανώσεις υπό την επιρροή Γκιουλέν. Η προσέγγιση μεταξύ των δύο συνεχίζεται και εντός Τουρκίας, όμως θεωρείται εξαιρετικά δύσκολο μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα να σημειωθεί μαζική μετακίνηση των ψηφοφόρων που επηρεάζει η κοινότητα προς το ΡΛΚ. Πάντως η προοπτική εναλλακτικής πρότασης εξουσίας από το ΡΛΚ προϋποθέτει τη στροφή του κόμματος σε πιο συντηρητικές-θρησκευτικές επιλογές σε μια περίοδο που ο χώρος της ευρύτερης τουρκικής κεντροδεξιάς χαρακτηρίζεται από την ηγεμονία του ΑΚΡ. Ο Μουσταφά Σαρίγκιουλ, υποψήφιος του ΡΛΚ στη δημαρχία Κωνσταντινούπολης, είναι η ανερχόμενη προσωπικότητα του εν λόγω πολιτικού χώρου και διατηρεί καλές σχέσεις με την κοινότητα Γκιουλέν. Με αυτά τα δεδομένα, η Κωνσταντινούπολη αναμένεται να αποτελέσει το βασικότερο βαρόμετρο-δοκιμασία της επιρροής του κυβερνώντος κόμματος για το επόμενο χρονικό διάστημα. Στο παρόν στάδιο κανένας δε θεωρεί δεδομένη την επικράτηση του ΑΚΡ στην Κωνσταντινούπολη στις επερχόμενες δημοτικές εκλογές, όμως την ίδια στιγμή όλοι αναμένουν το τελικό αποτέλεσμα για την εξαγωγή πιο ολοκληρωμένων συμπερασμάτων.
Ο στρατός δε μπορεί να θεωρείται καθοριστικός παράγοντας στην πολιτική ζωή της χώρας και συνεπώς ούτε και στη σημερινή κρίση. Ο στόχος του στρατού τα τελευταία χρόνια επικεντρώνεται στην «επιδιόρθωση» του προφίλ του ανάμεσα στην κοινωνία, μετά τις ανατρεπτικές εξελίξεις στα πλαίσια της υπόθεσης Εργκενεκόν και Βαριοπούλας. Επομένως εκείνο που επιδιώκει η σημερινή ηγεσία του στρατού είναι η καθιέρωση της ως μιας δύναμης που «επιστρέφει στο στρατόπεδο», αλλά ταυτόχρονα και ως μιας δύναμης «καθαρότητας» που δε θα φέρει τα στίγματα πραξικοπηματικών προσπαθειών. Για αυτό το λόγο θα πρέπει να αναμένεται η εντονότερη άσκηση πιέσεων για επαναξιολόγηση των κατηγοριών για μερικούς από τους καταδικασθέντες στρατιωτικούς στις προαναφερθέντες υποθέσεις. Η περίπτωση αυτή θα ισχύσει περισσότερο εφόσον αποκαλυφθούν παρατυπίες του σώματος των ειδικών εισαγγελέων (π.χ πλαστά στοιχεία) στην τελευταία υπόθεση διαφθοράς εναντίον του ΑΚΡ. Αξίζει να αναφερθεί ότι η πιθανότητα «σκευωρίας» από πλευράς των ειδικών εισαγγελέων (υπό την επιρροή της κοινότητας Γκιουλέν) ενάντια σε ανώτατους στρατιωτικούς αξιωματούχους στα πλαίσια των υποθέσεων διερεύνησης πραξικοπημάτων το 2008 και το 2010, αποτελεί ζήτημα που έφερε στην επιφάνεια πολύ πρόσφατα ένας από τους στενότερους συνεργάτες του Πρωθυπουργού, ο Γιαλτσίν Άκντογαν.
Η Τουρκία μπαίνει συνολικά σε μια μακρά περίοδο αντιπαραθέσεων με επίκεντρο την κρίση και τις επερχόμενες τρεις εκλογικές αντιπαραθέσεις. Η κρισιμότερη περίοδος αναμένεται να είναι το 2014. Επομένως υπάρχει η περίπτωση εσωστρέφειας, χωρίς όμως να αποκλείονται νέα ανοίγματα στην εξωτερική πολιτική που να εμποδίζουν έστω και προσωρινά την εξωτερική απονομιμοποίηση της κυβέρνησης Έρντογαν.
Το Κυπριακό είναι θέμα που επηρεάζεται σε δύο βασικούς άξονες: Ο πρώτος είναι το σημερινό στάδιο διεργασιών για επανέναρξη των συνομιλιών. Σε αυτό το στάδιο ο ρόλος του Πρωθυπουργού Έρντογαν δεν είναι ο καθοριστικότερος, γιατί ακόμα η διαδικασία είναι πολύ μακριά από την ενεργοποίηση των μηχανισμών λήψεων των τελικών αποφάσεων. Ο Υπουργός Εξωτερικών είναι εκείνος που αναλαμβάνει το βάρος των κινήσεων της Τουρκίας και αποτελεί παράγοντα που δεν έχει επηρεαστεί συνολικά από την κρίση. Επομένως η περίπτωση διατήρησης της όποιας κινητικότητας της Τουρκίας στο Κυπριακό σε αυτό το στάδιο δεν πρέπει να θεωρείται έκπληξη.
Ο δεύτερος άξονας είναι οι συνέπειες της κρίσης στα κατεχόμενα, οι οποίες είναι πιο ξεκάθαρες σε σύγκριση με το τραπέζι των συνομιλιών. Η υποτίμηση της τουρκικής λίρας επηρέασε σχεδόν άμεσα το σύνολο της Τουρκοκυπριακής κοινότητας και καταγράφονται έντονες ανησυχίες για πτώση του βιοτικού επιπέδου την αμέσως επόμενη περίοδο εάν συνεχιστεί η κρίση με την ίδια ένταση. Επίσης δεν αποκλείεται η αναδιάταξη κοινωνικών και πολιτικών συμμαχιών ιδιαίτερα στα στρώματα εκείνα των επιχειρηματιών που είναι συνδεδεμένα είτε με κύκλους της κοινότητας Γκιουλέν στα κατεχόμενα, είτε με κύκλους των επιχειρηματιών του ΑΚΡ. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο νέος ιδιοκτήτης του αεροδρομίου Τύμπου, ο Εμρουλλάχ Τούρανλι (ιδιοκτήτης του ομίλου κατασκευών Τασγιαπί), ο οποίος συνελήφθηκε για ανακρίσεις στο πρώτο κύμα συλλήψεων της 17ης Δεκεμβρίου 2013. Η πιο σοβαρή επίπτωση σε αυτό τον άξονα, πρέπει να θεωρείται η αστάθεια της «κυβέρνησης» συνασπισμού Ρεπουμπλικανικού-Δημοκρατικού που αντιμετωπίζει πλέον πιο έντονα τον κίνδυνο κατάρρευσης λόγω διαφωνιών των δύο κομμάτων. Συνεπώς η περίπτωση μιας συνεργασίας Δημοκρατικού Κόμματος και Κόμματος Εθνικής Ενότητας, θα επανέλθει στο προσκήνιο. Πιθανή συνεργασία των δύο μεγάλων κομμάτων της Τ/Κ δεξιάς σε επίπεδο «κυβέρνησης» ή και αργότερα σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης, θα ενισχύσει περαιτέρω τον Τουρκοκύπριο ηγέτη, ιδιαίτερα σε ότι αφορά τις όποιες διαφοροποιήσεις του από την Άγκυρα.
Νίκος Μούδουρος
3 Ιανουαρίου 2014
ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΤΕΡΑ 