Το «τουρκικό μοντέλο» είναι όρος που χρησιμοποιείται για να παραπέμψει στην μετατροπή του εσωτερικού μετασχηματισμού της Τουρκίας σε εργαλείο εξωτερικής πολιτικής. Ο όρος δεν είναι νέος και ούτε πρόκειται για όρο τουρκικής προέλευσης. Είναι κυρίως δυτικής έμπνευσης, ο οποίος σταδιακά πέρασε και στον αραβο-μουσουλμανικό κόσμο. Το περιεχόμενο του όρου αλλάζει σύμφωνα με τις ιστορικές συγκυρίες και τις μεγάλες πολιτικές αλλαγές. Για παράδειγμα το μοντέλο του Μουσταφά Κεμάλ διέθετε διαφορετικές προσλαμβάνουσες στη διεθνή πραγματικότητα, από το μοντέλο που προέκυψε ως αποτέλεσμα των μεγάλων γεωπολιτικών αλλαγών με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Σήμερα και ιδιαίτερα μετά τα γεγονότα της λεγόμενης αραβικής άνοιξης, ένα μεγάλο μέρος της ακαδημαϊκής αλλά και πολιτικής ενασχόλησης με το τουρκικό μοντέλο επικεντρώνεται κυρίως στο «μοντέλο του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης» (ΑΚΡ).
Η βασικότερη συνιστώσα της ερευνητικής δραστηριότητας για το «μοντέλο ΑΚΡ» ασχολείται φυσιολογικά με το ζήτημα της σταθεροποίησης του νεοφιλελεύθερου μετασχηματισμού της Τουρκίας κατά τα τελευταία 12 χρόνια, αλλά και με την παρουσία του Ισλάμ στη δημόσια σφαίρα. Το δεύτερο στοιχείο συγκεντρώνει μάλιστα το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, αφού περιλαμβάνει θέματα όπως η εναρμόνιση της ισλαμικής θρησκείας με τη νεοφιλελεύθερη ανάπτυξη της οικονομίας, την ενίσχυση της νέας τουρκικής ελίτ, καθώς και το ζήτημα της διαφορετικής νοηματοδότησης της τουρκικότητας και του τουρκικού έθνους.
Ακριβώς λόγω των μεγάλων ανακατατάξεων στην κοινωνική διάρθρωση της Τουρκίας, η ισλαμική ελίτ (πολιτική, οικονομική και πνευματική) κατάφερε σταδιακά να επιβάλει στο δημόσιο χώρο μια νέα ερμηνεία στο ερώτημα «τι σημαίνει να είσαι Τούρκος;». Η κυρίαρχη μορφή του Τούρκου πολίτη, ο οποίος προωθείται ως το «μοντέλο εκσυγχρονισμού» διαμέσου πτυχών της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, είναι ο Homo İslamicus. Δηλαδή ο θρησκευόμενος Μουσουλμάνος-Τούρκος, ο απόλυτος εκφραστής της νέας κοινωνικής πραγματικότητας που συμπεριλαμβάνει όλες τις ισλαμικές εκδοχές της καπιταλιστικής ανάπτυξης: την ισλαμική επιχειρηματική και εμπορική δραστηριότητα, το νέο ισλαμικό καταναλωτισμό, την αφοσίωση στην «ελεύθερη αγορά» και στη συσσώρευση πλούτου ως μορφή ενίσχυσης της ίδιας της Τουρκίας σε περιφερειακό και διεθνές επίπεδο.
Παράλληλα, ο Homo İslamicus, αποτελεί την προσωποποίηση της σύνθεσης του τουρκικού πολιτισμού, της ισλαμικής θρησκείας με την οθωμανική αυτοκρατορική εμπειρία. Ο εμβληματικός πολίτης της Τουρκίας του Έρντογαν, μεταφέρει στο κέντρο της τουρκικής ταυτότητας την απάντηση «Είμαι Τούρκος γιατί είμαι Μουσουλμάνος». Με αυτό τον τρόπο, η ισλαμική θρησκεία μετατρέπεται σε δομικό χαρακτηριστικό του έθνους, το οποίο με τη σειρά του δεν καταργείται, αλλά μετασχηματίζεται. Στα πλαίσια αυτής της αλλαγής, τα κεμαλικά πολιτικά και γεωγραφικά σύνορα της Τουρκίας αμφισβητούνται. Η νέα τουρκική ταυτότητα στην εξωτερική της διάσταση, οδηγεί σε μια αντίληψη «εύκαμπτων» συνόρων που επιτρέπουν την ενδυνάμωση της τουρκικής επιρροής στα γειτονική περιφέρεια και όχι μόνο.
Επομένως, η τουρκική περίπτωση δεν παραπέμπει σε μια κλασσική έννοια εξισλαμισμού του δημόσιου χώρου, ούτε και στην πορεία ενοποίησης της παγκόσμιας ισλαμικής κοινότητας μέσα από την κατάργηση του σύγχρονου κράτους. Αντίθετα, σήμερα σημειώνεται μια επαναφορά της οθωμανικής αυτοκρατορικής εμπειρίας, η οποία «αναγκάζει» την Τουρκία να διεκδικήσει τη θέση του πρωταγωνιστή στην εκπροσώπηση του Ισλαμικού κόσμου. Η Τουρκία διεκδικεί δομημένες σχέσεις με τον Ισλαμικό κόσμο και αναπτύσσει πολύπλευρες πολιτικές ενσωμάτωσης. Όμως αυτή η στρατηγική είναι τέτοια που να πιστοποιεί και να εγγυάται καταρχήν τη δική της πρωτοκαθεδρία. Με λίγα λόγια, η νέα τουρκική ταυτότητα παραπέμπει στην εμφάνιση ενός «ιδιότυπου» τουρκικού εμπορικού κράτους, το οποίο επιδιώκει την αύξηση της ηγεμονίας του με πηγές νομιμοποίησης το Ισλάμ, την οθωμανική ιστορία και το νεοφιλελευθερισμό.
Η αντοχή αυτού του «μοντέλου» εξαρτάται σαφώς από τις διεθνείς ισορροπίες και τις αλλαγές. Όμως την ίδια στιγμή εξαρτάται και από την πορεία του εσωτερικού μετασχηματισμού της χώρας, η οποία ακόμα δεν έχει ολοκληρωθεί. Το «μοντέλο ΑΚΡ», ως ένας δυναμικός και όχι στατικός όρος, θα πρέπει να μελετηθεί και από την άποψη των εσωτερικών ανακατατάξεων στην Τουρκία. Η ανάγκη αυτή ενισχύεται σήμερα, ιδιαίτερα ενώπιον των σκληρών «ενδο-ισλαμικών» αντιπαραθέσεων μεταξύ των διαφορετικών ομάδων-αντιλήψεων του πολιτικού Ισλάμ. Η περιθωριοποίηση του κεμαλικού κατεστημένου, φαίνεται ότι τελικά δεν ήταν το τέλος του δρόμου. Αντίθετα, αποτέλεσε την έναρξη μιας νέας αντιπαράθεσης σε επίπεδο ελίτ, το τέλος της οποίας θα σηματοδοτήσει ακόμα ένα νέο στάδιο της τουρκικής ιστορίας.
Νίκος Μούδουρος
Εφημερίδα Χαραυγή, 22 Δεκεμβρίου 2013
ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΤΕΡΑ 