Κοιτάζοντας την επικαιρότητα στην Τουρκία, μακριά από τα «κλασσικά» σχήματα ανάλυσης, εύκολα μπορεί κάποιος να συνειδητοποιήσει το «νέο». Η μακρά και δύσκολη διαδρομή επικράτησης του πολιτικού Ισλάμ έτσι όπως εκφράζεται σήμερα από το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) φαίνεται να ξεκαθαρίζει το πολιτικό θρυμματισμό του παλιού κεμαλικού κατεστημένου και την αντικατάσταση του από ένα άλλο. Στα πλαίσια του οποίου μάλιστα διεξάγονται τώρα οι αντιπαραθέσεις και οι ανταγωνισμοί για την εξουσία. Με λίγα λόγια, το τουρκικό-ισλαμικό πλαίσιο ηγεμονίας ολοκληρώνεται, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα εσωτερικά ρήγματα και αντιθέσεις. Μια φυσιολογική εξέλιξη, η οποία διαλεχτικά σπρώχνει τη χώρα ένα βήμα πέραν του αναχρονιστικού πλέον σχήματος «κεμαλισμός εναντίον Ισλάμ». Τώρα μάλλον διεξάγεται η μάχη εντός του Ισλάμ και των πολιτικών-οικονομικών του φορέων με πιο χαρακτηριστική έκφραση τις δημόσιες αντιπαραθέσεις μεταξύ του ΑΚΡ (Erdoğan) και της ισλαμικής κοινότητας Gülen. Δηλαδή δύο βασικών συνισταμένων της ευρύτερης συμμαχίας που κατάφερε να μετασχηματίσει την Τουρκία και να την ενσωματώσει περαιτέρω στο παγκόσμιο σύστημα.
Η σημερινή «ενδο-ισλαμική» αντιπαράθεση, φέρει πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές πτυχές που δεν είναι το αντικείμενο του κειμένου. Την ίδια όμως στιγμή συνιστά ακόμα ένα σημαντικό σταθμό στην εξελιχτική πορεία της ηγεμονίας του ΑΚΡ κατά την τελευταία δεκαετία, αναδεικνύοντας νέα «ερωτηματικά» για τις αντοχές των κοινωνικών και ιδεολογικών πτυχών της νέας ταυτότητας που έχει επιβληθεί.
Σε επίπεδο πολιτικής οικονομίας, το ΑΚΡ κατάφερε να επικρατήσει ως η δύναμη σταθεροποίησης της νεοφιλελεύθερης μεταρρύθμισης μετά τα πειράματα της δεκαετίας του 1990 και κυρίως μετά την κρίση του 2001. Μέσα από αυτή την πορεία, το ΑΚΡ κατάφερε σε μεγάλο βαθμό να οικοδομήσει μια συναίνεση που διαπερνά τα επιχειρηματικά συμφέροντα της χώρας: τα συμφέροντα του μεγάλου και του μικρομεσαίου κεφαλαίου. Την ίδια στιγμή, διαμέσου της συντηρητικής του ιδεολογίας και του λαϊκισμού, το κυβερνών κόμμα κατάφερε να δημιουργήσει ισχυρούς δεσμούς με τα κατώτερα στρώματα. Τουλάχιστον μέχρι και τις εκλογές του 2011, το ΑΚΡ κατάφερνε συνεχώς μια νέα διεύρυνση της κοινωνικής του συμμαχίας με τρόπο μάλιστα που να μετατρέπει ως πρόβλημα την έλλειψη αντιπολίτευσης.
Το σημείο αυτό αποχτά καθοριστική σημασία: Το ΑΚΡ ακολούθησε μια συγκροτημένη στρατηγική εξουδετέρωσης των αρχαϊκών κεμαλικών κέντρων εξουσίας. Παρουσιάστηκε με επιτυχία ως ο βασικός και πολλές φορές ο μοναδικός παρονομαστής της δημοκρατίας. Ο στόχος του εκδημοκρατισμού ήταν απόλυτα ταυτισμένος με έναν «αντικεμαλικό αγώνα» στα πλαίσια του οποίου φιλελεύθεροι, δημοκράτες, Κούρδοι και μέρος της Αριστεράς συσπειρώθηκαν, προσφέροντας παράλληλα στο κυβερνών κόμμα την αναγκαία νομιμοποίηση. Με αυτό τον τρόπο, ο Erdoğan κατάφερε σταδιακά να μετατραπεί σε «υποκείμενο του εκδημοκρατισμού», ενός εκδημοκρατισμού όμως που είχε συγκεκριμένα όρια: την εξουδετέρωση του «κεμαλικού» μοντέλου στην οικονομία, την εξωτερική πολιτική και την ιδεολογική-πολιτισμική ταυτότητα της κοινωνίας.
Στην εξωτερική πολιτική, ιδιαίτερα μέχρι και την περίοδο 2005-2006, το ΑΚΡ αξιοποιούσε την ευρωπαϊκή προοπτική ως ένα ακόμα άξονα νομιμοποίησης στο εσωτερικό, αλλά και ως μια επιπλέον πιστοποίηση της χρησιμότητας της Τουρκίας για τη Δύση. Η ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής αναδείχθηκε σταδιακά σε ένα πεδίο σχετικά σταθερής συνεργασίας με τις ΗΠΑ, ενώ υπηρέτησε και το στόχο εξεύρεσης νέων αγορών για τις τουρκικές εξαγωγές σε μια περίοδο ύφεσης της Ευρώπης.
Από το 2010 με τις συνταγματικές αλλαγές που επιτεύχθηκαν στο δημοψήφισμα και ιδιαίτερα μετά το 49% των εκλογών του 2011, το ΑΚΡ διακρίνεται για την αυταρχική του προσέγγιση. Το περιεχόμενο της επικεντρώνεται περισσότερο σε τρεις βασικούς άξονες: Ο πρώτος άξονας είναι η δραστική μείωση του πεδίου διεκδίκησης από τα τμήματα εκείνα του πληθυσμού που πλήγηκαν περισσότερο από το νεοφιλελεύθερο μετασχηματισμό. Ο δεύτερος άξονας είναι η διαχείρηση της «εθνικής βούλησης» αποκλειστικά και μόνο στα πλαίσια της πλειοψηφίας. Η εκλογική πλειοψηφία μετατρέπεται έτσι σε φορέα ενός «οντολογικού δικαίου». Ο τρίτος άξονας είναι η επικράτηση μιας συντηρητικής κουλτούρας και αξιών στο δημόσιο χώρο με τρόπο που να καθορίζεται εκ νέου η τουρκική ταυτότητα, αλλά να περιθωριοποιείται οποιαδήποτε έννοια πολιτισμικού ή άλλου πλουραλισμού. Οι διαδηλώσεις του Gezi το καλοκαίρι του 2013 εκφράζουν ίσως ολοκληρωμένα τη δημόσια έκφραση των πιο πάνω αξόνων μέσα από την αστυνομική βία και τη χαρισματική προσωπικότητα του Πρωθυπουργού που κατάφερε να επιβληθεί με ιδιαίτερα αυταρχικούς τρόπους.
Κατά την περίοδο που ακολουθεί το Gezi φαίνονται στον οριζοντα κάποια ρήγματα στην ιδεολογικο-πολιτική ηγεμονία του ΑΚΡ έτσι όπως τουλάχιστον οικοδομήθηκε την προηγούμενη δεκαετία. Αυτά τα ρήγματα δε συνιστούν στο παρόν στάδιο αμφισβήτηση της εξουσίας του Erdoğan, όμως αξίζουν αναφοράς σε μια περίοδο σημαντικών εκλογικών αναμετρήσεων, αλλά και άλλων πολιτικών εξελίξεων για τη χώρα.
Στο διεθνές πεδίο, η στάση της Τουρκίας σε Αίγυπτο και Συρία, καθώς και ο σκεπτικισμός που διακρίνει την Άγκυρα αναφορικά με την ευρωπαϊκή της προοπτική, δεν είναι κάτι που «ενθουσιάζει» κύκλους στις ΗΠΑ. Το πιο χαρακτηριστικό σημείο είναι τα ερωτηματικά που προκαλεί η πλήρης ταύτιση της Άγκυρας με το σουνιτικό μπλόκ και κυρίως με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα. Ακριβώς λόγω αυτών των ανακατατάξεων θα πρέπει να αναμένεται και μια νέα προσπάθεια συνεννόησης μεταξύ Τουρκίας και ΗΠΑ, αφού κανένας από τους δύο στο παρόν στάδιο δεν επιθυμεί τη ρήξη.
Στο εσωτερικό της χώρας, σημειώνονται ρήγματα με ένα μέρος της επιχειρηματικής ελίτ. Είναι γεγονός ότι ένταση στις σχέσεις της κυβέρνησης με το λεγόμενο κοσμικό κεφάλαιο υπήρχαν πάντα, αλλά αυτές περιορίζονταν στα ζητήματα θρησκευτικού συντηρητισμού. Την τελευταία περίοδο όμως υπάρχουν και άλλα θέματα ανταγωνισμού. Για παράδειγμα η δημόσια κριτική που άσκησε ο Πρωθυπουργός ενάντια στην στάση που τήρησε ο όμιλος επιχειρήσεων Koç στις κινητοποιήσεις του Gezi, καθώς και η φορολογική «επίθεση» της κυβέρνησης στην εταιρεία Tüpraş και Aygaz που ανήκουν στον ίδιο όμιλο, προκαλούν την ενόχληση μέρους του μεγάλου κεφαλαίου. Όμως τα πιο έντονα και χαρακτηριστικά ρήγματα αφορούν στις σχέσεις μεταξύ της ισλαμικής κοινότητας Gülen και του ίδιου του Πρωθυπουργού. Η ισλαμική κοινότητα εξακολουθεί να επιδιώκει την αύξηση της επιρροής της σε ζητήματα στρατηγικής σημασίας όπως οι μυστικές υπηρεσίες, η αστυνομία, το δικαστικό σώμα και η παιδεία. Το ΑΚΡ από την άλλη δεν επιθυμεί την αύξηση της επιρροής μιας άλλης ισλαμικής δύναμης εκτός του ελέγχου του σκληρού πυρήνα του πολιτικού Ισλάμ. Η αντιπαράθεση αφορά εν μέρη και στην προοπτική ανάδειξης του Έρντογαν στη θέση του Προέδρου του κράτους. Κάτι βεβαίως που θα εξαρτηθεί εν πολλής από τα ανταλλάγματα που θα ζητηθούν και θα παραχωρηθούν.
Είναι γεγονός ότι κατά την περίοδο μετά το δραματικό καλοκαίρι του 2013, η επιρροή του ΑΚΡ φαίνεται να αμφισβητείται κυρίως σε μικροαστικά στρώματα των μεγάλων πόλεων, τα οποία ούτως ή άλλως στέκονταν μακριά από τις συντηρητικές-θρησκευτικές επιλογές του ΑΚΡ. Όμως την ίδια στιγμή το κόμμα ακολουθεί πολιτική πόλωσης που οδηγεί σε συσπείρωση του συντηρητικού – πλειοψηφικού – ρεύματος της κοινωνίας. Οι εκλογικές αναμετρήσεις του επόμενου χρονικού διαστήματος και ιδιαίτερα οι δημοτικές εκλογές του 2014 θα αποτελέσουν μια καλή βάση αξιολόγησης της ηγεμονικής θέσης της κυβέρνησης και των ορίων της. Καθοριστικό στοιχείο αξιολόγησης φαίνεται να είναι η «ενδο-ισλαμική» αντιπαράθεση, το βάθος και οι συνέπειες που θα προκαλέσει, καθώς και οι σχέσεις της Άγκυρας με τα ισχυρά κέντρα της Δύσης.
Νίκος Μούδουρος
28 Νοεμβρίου 2012
ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΤΕΡΑ 