Η Δημοκρατία του Millet

«Αυτοί που στη διάρκεια της 10χρονης εξουσίας μας, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, συστρατεύτηκαν με εμάς, δεν θα είναι πια μαζί μας στα επόμενα 10 χρόνια. Διότι τα προηγούμενα 10 χρόνια, συστρατεύτηκαν μαζί μας λόγω των όσων λέγαμε και κάναμε για την ελευθερία, το δίκαιο, τη δικαιοσύνη. Αυτοί –λόγου χάρη οι φιλελεύθεροι κύκλοι– όσο κι αν δεν μας χώνευαν, συστρατεύτηκαν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο μαζί μας το προηγούμενο διάστημα, αλλά, αυτό που επίκειται, δηλαδή το μέλλον, είναι μια περίοδος οικοδόμησης. Η περίοδος οικοδόμησης δεν θα είναι όπως αυτοί την επιθυμούν. Επομένως, δεν θα συνοδοιπορήσουν με εμάς τούτη τη φορά […] Εκτιμούμε ως ‘εκλογές-κλειδί’ τις δημοτικές εκλογές του 2014. Το 2014 θα είναι ο τελευταίος γύρος, το φινάλε, του αγώνα ανάμεσα στο κέντρο και την περιφέρεια. Αν ανοίξουμε σωστά την πόρτα (με αυτό το ‘κλειδί’), θα είναι επιτυχείς τόσο οι εκλογές για την Προεδρία της Δημοκρατίας όσο και το δημοψήφισμα για το σύνταγμα που πιθανότητα θα ακολουθήσει καθώς και οι γενικές εκλογές. Μια πτώση, έστω και μιας ποσοστιαίας μονάδας στο ποσοστό του ΑΚΡ, θα επιφέρει χείριστες συνέπειες από πολιτική άποψη […] Το ΑΚΡ πρέπει να μείνει πολλά χρόνια ακόμη στην εξουσία για να χαράξει νέες μνήμες στη μνήμη του κράτους…».

Τα πιο πάνω είναι απόσπασμα της ομιλίας του Aziz Babuşcu, πρόεδρου της νομαρχιακής Κωνσταντινούπολης του ΑΚΡ σε συνάντηση που οργάνωσε ο «Σύλλογος της Ομάδας Εντός των Τειχών» (Suriçi Grubu Derneği) σε ξενοδοχείο της περιοχής. Ο εν λόγω Σύλλογος είναι ισλαμικός. Το απόσπασμα φιλοξένησε παλαιότερα η εφημερίδα Hürriyet. Μετά την πρόσφατη ανακοίνωση του «δημοκρατικού πακέτου» από την κυβέρνηση Έρντογαν και τις εξελίξεις αναφορικά με τις επερχόμενες εκλογικές αναμετρήσεις στη χώρα, οι εκφράσεις του στελέχους του κυβερνώντος κόμματος αξίζουν μιας ευρύτερης ανάλυσης. Φαίνεται πλέον πιο καθαρά ότι η οικοδόμηση της «νέας» Τουρκίας «του ΑΚΡ» έχει ξεκινήσει και απομένει να παρακολουθήσουμε προσεκτικά τις ρήξεις, αντιπαραθέσεις και συνέχειες που πιθανόν να εμφανιστούν στην πορεία «ολοκληρωτικού» μετασχηματισμού. Όμως ήδη μπορούν να καταγραφούν τα πρώτα δείγματα της εμφάνισης της «δημοκρατίας του millet», όπως χαρακτηρίζουν πολλοί αναλυτές το νέο πολιτικό και κοινωνικο-οικονομικό καθεστώς της Τουρκίας.

Η «παράξενη» σχέση δημοκρατίας και millet

Το 1994, ο Έρντογαν, δήμαρχος της Κωνσταντινούπολης τότε, απαγόρευσε το σερβίρισμα αλκοόλ σε μια έκθεση ζωγραφικής που φιλοξενήθηκε σε αίθουσα του Δήμου. Αργότερα ο δημοσιογράφος Αλπέρ Γκιορμούς (Alper Görmüş) τον ρώτησε για το περιστατικό και ο μελλοντικός Πρωθυπουργός απάντησε ως εξής: «Εγώ είμαι ταυτόχρονα και ο ιμάμης αυτής της πόλης, είμαι υπεύθυνος και για τις αμαρτίες των κατοίκων της Κωνσταντινούπολης».[i] Σε αυτή την φράση οι ισλαμικές παραπομπές αναδεικνύουν το ουσιαστικό: Τη διεκδίκηση συγκεντροποίησης της εξουσίας στο πρόσωπο ενός άλλου «στοργικού πατέρα», ο οποίος γνωρίζει κατά αποκλειστικότητα το καλό του έθνους του. Το ιδεολογικό υπόβαθρο στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν διεκδικεί μόνο την απόλυτη αρχή της προστασίας από τις «αμαρτίες», αλλά και την ταύτιση του «καλού» σε μια και μόνη εξουσία, την εξουσία που εκφράζει ο πολιτικός χώρος του Ισλάμ στην Τουρκία.

Αυτός ο τρόπος νοηματοδότησης ενός κεντρικού ζητήματος όπως είναι η εξουσία, φαίνεται να αποτελεί στοιχείο ιστορικής συνέχειας του ισλαμικού Κινήματος Εθνικής Άποψης (Milli Görüş Hareketi) και των πολιτικών κομμάτων που προέκυψαν από αυτό. Σύμφωνα με μια κεντρική αντίληψη του Κινήματος, η Τουρκία βρισκόταν για χρόνια υπό την κυριαρχία δυτικότροπων και ως εκ τούτου ξένων προς το μουσουλμανικό μιλλέτ (millet), κοσμικών ελίτ. Το κράτος ήταν υπό την κατοχή «ξένων», μια κατάσταση που αναπαρήγαγε την εχθρότητα μεταξύ του κράτους και του μουσουλμανικού έθνους-μιλλέτ. Σε αυτό το πλαίσιο, στόχος της ισλαμικής παράδοσης ήταν η «επανασύνδεση του κράτους με το δικό του έθνος», η επικράτηση μιας ιστορικής συμφιλίωσης και εναγκαλισμού της εξουσίας με το μουσουλμανικό μιλλέτ. Με λίγα λόγια, το πέρασμα της εξουσίας στα χέρια των αυθεντικών εκπροσώπων του μιλλέτ. Το ΑΚΡ σήμερα φαίνεται να αναπαράγει την αντίληψη της σύγκρουσης μεταξύ κράτους και έθνους, εκσυγχρονίζοντας την παράλληλα με όρους του νέου κοινωνικο-οικονομικού πλαισίου. Ο Νουμάν Κουρτουλμούς (Numan Kurtulmuş), ένας εκ των αντιπροέδρων του κυβερνώντος κόμματος, υπογράμμισε ότι: «Δεν πρόκειται να υπάρξει επιστροφή στα παλιά. Η Τουρκία μετά από δύο αιώνες αγώνων ξανασυναντήθηκε με τις ρίζες της. Αυτό το έθνος έφερε στην εξουσία τα δικά του παιδιά. Ήρθε στη δική του εξουσία και δε θα κατεβεί από αυτή».[ii]

Από τα αρχικά στάδια της εμφάνισης του ΑΚΡ και μέσα στις συγκεκριμένες συνθήκες της εποχής, η επίκληση της δημοκρατίας και της δικαιοσύνης στο πολιτικό του πρόγραμμα είχε ως βασικό άξονα την προσπάθεια ενσωμάτωσης των θρησκευόμενων μαζών στο πολιτικό και οικονομικό κέντρο. Στα πλαίσια αυτής της αποστολής, φαινόταν ότι η δημοκρατία και η δικαιοσύνη στη χώρα διασφαλίζονταν μόνο με την αποκατάσταση των περιθωριοποιημένων από τον κεμαλικό αυταρχισμό Μουσουλμάνων πιστών στην εξουσία. «Η τουρκική άνοιξη έγινε στις 3 Νοεμβρίου του 2002» αναφωνούσε ο Έρντογαν ενώπιον του πλήθους που συγκεντρώθηκε για να τον στηρίξει στο αεροδρόμιο της Άγκυρας τις μέρες της αντίστασης του Γκεζί. «Όσοι δε σέβονται την εξουσία αυτού του έθνους, θα πληρώσουν τις συνέπειες»[iii], συνέχισε θέτοντας έτσι «τέλος» στο ζήτημα της δημοκρατίας: Υπάρχει δημοκρατία γιατί το έθνος-μιλλέτ βρίσκεται στην εξουσία.

Η κοινωνική διάσταση του millet

Η έννοια του μιλλέτ, αποκτά επομένως στρατηγικό χαρακτήρα για τον τρόπο που το κυβερνών κόμμα αντιλαμβάνεται τον μετασχηματισμό της Τουρκίας. Το μιλλέτ είναι καταρχήν μια κατηγορία κοινών παραδοσιακών αξιών και μια δυναμική ενότητας της κοινωνίας. Είναι το μοναδικό στοιχείο στο οποίο εκφράζεται η βάση των κοινών αξιών και ως εκ τούτου είναι ο αποκλειστικός φορέας του μετασχηματισμού.[iv] Για να μπορέσει όμως να εκφράσει την ενότητα της κοινωνίας, το μιλλέτ δε μπορεί να φέρει κοινωνικές – ταξικές διαφοροποιήσεις. Μετατρέπεται έτσι σε μια έννοια που υποδεικνύει και επιβάλλει πολιτικά ένα αδιαφοροποίητο, ομοιογενές σύνολο, το οποίο ιστορικά βρέθηκε άδικα στην περιφέρεια και με το ΑΚΡ κατακτά ξανά τον ιστορικό ρόλο εξουσίας που του ανήκει. Με αυτό τον τρόπο, το αδιαφοροποίητο σύνολο κοινών παραδοσιακών αξιών είναι μια κατάσταση πραγμάτων πέραν και έξω από την ιστορία, άρα πέραν και έξω από κάθε ιδεολογία. Αυτή η προσπάθεια αποϊδεολογικοποίησης με τη σειρά της, υπαινίσσεται ότι ο κοινωνικός μετασχηματισμός θα πρέπει να είναι μια οργανική διαδικασία χωρίς συγκρούσεις που θα αποκλείει κάθε φυγόκεντρη δυναμική. Επομένως κάποιος θα μπορούσε με σχετική ευκολία να ισχυριστεί ότι η εργαλειοποίηση της συγκεκριμένης έννοιας από το κυβερνών κόμμα, ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με μια μορφή «παθητικής επανάστασης», η οποία έχει στο επίκεντρό της τον ομαλότερο και σταθερότερο νεοφιλελελεύθερο μετασχηματισμό της χώρας με την απορρόφηση όλων των πιθανών φυγόκεντρων δυναμικών και αντιδράσεων που προκαλεί.

Η επόμενη περίοδος της «παλινόρθωσης»

Τα λόγια του επικεφαλής του ΑΚΡ στην Κωνσταντινούπολη, αποκτούν νόημα στο πλαίσιο που θέτει ενώπιον μας η επόμενη κρίσιμη περίοδος. Η εμβάθυνση των αλλαγών στη χώρα και ο αντικατοπτρισμός της κοινωνικο-οικονομικής αλλαγής των τελευταίων δεκαετιών στο πολιτικό σύστημα, φαίνεται να αποτελούν τα βασικά στοιχεία των αντιπαραθέσεων του 2014. Οι δημοτικές εκλογές ως το πρώτο βήμα σταθεροποίησης του «50%», η αλλαγή του Συντάγματος και η πιθανότητα υιοθέτησης του προεδρικού συστήματος, καθώς και οι προεδρικές εκλογές που ακολουθούν, συνιστούν στάδια καμπής στη σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας. Αποτελούν την ίδια στιγμή κριτήρια για την επιτυχία ή αποτυχία υλοποίησης του ομολογουμένως φιλόδοξου προγράμματος του ΑΚΡ μέχρι το 2023. Συνεπώς η επόμενη περίοδος συμβολίζει και τα «όρια» που θέλει το κυβερνών κόμμα να ξεπεράσει, μετατρέποντας την Τουρκία σε βασική συνιστώσα αλλαγών στο διεθνές σύστημα. Πιο συγκεκριμένα, οι εκλογικές διαδικασίες που ακολουθούν συμπίπτουν και με μια «δοκιμή» της αποτελεσματικότητας της Τουρκίας στην εξωτερική πολιτική σε κρίσιμα ζητήματα όπως η λειτουργία της ως φορέα ενσωμάτωσης του ευρύτερου ισλαμικού κόσμου στο παγκόσμιο σύστημα. Καθόλου τυχαία προς αυτή την κατεύθυνση είναι η διαδικασία ανάληψης της προεδρίας των G-20, η ενίσχυση του συντονιστικού της ρόλου στη σύνοδο των «λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών», καθώς και η νέα υποψηφιότητα που θέτει για μη μόνιμο μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας την περίοδο μετά το 2015.

Νίκος Μούδουρος